Ζούμε περισσότερο. Γιατί όμως χάνουμε νέους;

Του Γιάννη Καλαντζάκη – Στις εκθέσεις φαίνονται γραμμές και ποσοστά. Στην καθημερινότητα φαίνονται πρόσωπα. Ο Γιώργος, 17, περίμενε εβδομάδες για ένα ραντεβού ψυχικής υγείας και στο μεταξύ «έμαθε» να αντέχει μόνος

Η Μαρία, 20, εμπιστεύτηκε ένα χάπι που της έδωσαν φίλοι, χωρίς να ξέρει ότι μπορεί να είναι νοθευμένο με συνθετικά οπιοειδή. Κανείς από τους δύο δεν θα έπρεπε να χαθεί μέσα στα κενά ενός συστήματος που —στα χαρτιά— βελτιώνεται.

Το Global Burden of Disease (GBD) 2023, η μεγαλύτερη διεθνής προσπάθεια που μετρά με ενιαίο τρόπο από τι αρρωσταίνουμε και από τι πεθαίνουμε, δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό The Lancet και δείχνει δύο αλήθειες ταυτόχρονα: το προσδόκιμο ζωής παγκοσμίως επέστρεψε στα προ-COVID επίπεδα(σημάδι προόδου), όμως στις ηλικίες 10–39 οι θάνατοι αυξάνονται σε ορισμένες περιφέρειες. Πίσω από τη μεγάλη εικόνα υπάρχει ένα ρήγμα που αφορά τους νέους και τις οικογένειές τους: περισσότερη ψυχική δυσφορία, αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές, υπερδοσολογίες με νοθευμένες ουσίες, σοβαροί τραυματισμοί. Αυτά δεν είναι «μοίρα». Είναι κίνδυνοι που προλαμβάνονται με έξυπνη πολιτική.

Εδώ η Ελλάδα έχει λόγο να είναι αισιόδοξη: η κυβέρνηση βρίσκεται στον σωστό δρόμο. Η ολοκλήρωση της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης με νέο θεσμικό πλαίσιο, το Εθνικό Δίκτυο Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας, η ενίσχυση κοινοτικών δομών, ο εξειδικευμένος οργανισμός για τις εξαρτήσεις, η σημαντική αύξηση χρηματοδότησης και —ίσως πιο εμβληματικά— η δυνατότητα διάθεσης ναλοξόνης στην κοινότητα είναι βήματα ευθυγραμμισμένα με τη διεθνή τεκμηρίωση. Μέχρι χθες συζητούσαμε «να γίνει». Σήμερα το ζητούμενο είναι «να δουλέψει» — για τον Γιώργο και τη Μαρία, όχι μόνο για τους δείκτες.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΗ

Κρήτη: Πήραν το δίπλωμα σε πατέρα παιδιού με λευχαιμία που κάνει θεραπείες στο ΠΑΓΝΗ

Η μετάβαση από τη θεσμοθέτηση στην καθημερινή προστασία ζωών κρίνεται σε τέσσερις λέξεις: πρόσβαση, ταχύτητα, συντονισμός, λογοδοσία. Πρόσβαση σημαίνει ότι ένας 16χρονος στην Κρήτη —στην πόλη και στο χωριό— μπορεί να μιλήσει με επαγγελματία χωρίς τοίχους: χωρίς λαβύρινθο παραπεμπτικών, χωρίς φραγμούς ωραρίου, χωρίς το στίγμα που συχνά τους κρατά έξω από την πόρτα. Ταχύτητα σημαίνει συμφωνημένοι, δημόσιοι χρόνοι-στόχοι για πρώτη εκτίμηση και έναρξη βοήθειας. Συντονισμός σημαίνει ότι σχολείο, πρωτοβάθμια, νοσοκομείο, κοινωνικές υπηρεσίες και δομές εξάρτησης μιλούν μεταξύ τους, ώστε ο νέος να μη χρειάζεται να ξαναλέει την ιστορία του κάθε φορά. Και λογοδοσία σημαίνει φως στα δεδομένα: απλοί, δημόσιοι δείκτες που δείχνουν αν η πολιτική «πιάνει τόπο».

Στην πράξη, αυτό μεταφράζεται σε συγκεκριμένα βήματα που μπορούμε να δούμε και να μετρήσουμε — και που δένουν με όσα ήδη έχουν δρομολογηθεί.

1. Κέντρα για νέους που είναι πραγματικά για νέους. Χρειαζόμαστε φιλικούς «χώρους πρώτης πόρτας» για 12–25 ετών, με δυνατότητα walk-in και ωράριο ως αργά, όπου η είσοδος είναι απλή (όνομα, τηλέφωνο, σύντομο screen). Η ομάδα συνδυάζει ψυχολόγους, κοινωνικούς λειτουργούς, έναν επαγγελματία εκπαίδευσης/απασχόλησης και ομότιμους συμβούλους (peer support) με εποπτεία. Τα διεθνή παραδείγματα είναι ξεκάθαρα: headspace (Αυστραλία, κέντρα ψυχικής υγείας για νέους 12-25 ετών, walk-in/after-hours, ολιστική φροντίδα) και Jigsaw (Ιρλανδία, δωρεάν κόμβοι πρώιμης παρέμβασης

για ηλικίες 12-25 ετών). Όπου εφαρμόστηκαν, έριξαν θεαματικά τον χρόνο μέχρι την πρώτη επαφή και την έναρξη ουσιαστικής βοήθειας. Στο Ηράκλειο και στα Χανιά μπορούν να στηθούν αξιοποιώντας υπάρχουσες δομές και δημοτικές συμπράξεις, με ξεκάθαρους στόχους: πρώτη κλινική εκτίμηση σε <10 εργάσιμες ημέρες, έναρξη παρέμβασης σε <30 ημέρες. Αυτοί οι στόχοι δεν είναι γραφειοκρατία· είναι η διαφορά ανάμεσα στο «πρόλαβα» και στο «άργησα».

2. Μείωση της βλάβης (Harm reduction) που δεν μένει στη θεωρία. Η ναλοξόνη σώζει ζωές όταν βρίσκεται εκεί που βρίσκεται ο κόσμος. Πρακτικά, αυτό σημαίνει φαρμακεία σε γειτονιές υψηλού κινδύνου, μεγάλοι χώροι διασκέδασης, φεστιβάλ, γήπεδα — με προσωπικό που έχει κάνει ολιγόωρη, τυποποιημένη εκπαίδευση (αναγνώριση υπερδοσολογίας, κλήση 166/112, χορήγηση, βασική ανάνηψη). Συμπληρωματικά, πιλοτικά drug-checking points σε πέντε μεγάλες πόλεις, νομικά θωρακισμένα ως υπηρεσία δημόσιας υγείας, ώστε να εντοπίζεται νοθεία (ιδίως με συνθετικά οπιοειδή) πριν γίνει είδηση. Η επιτυχία εδώ μετριέται «σκληρά»: λιγότερες μη θανατηφόρες υπερδοσολογίες στα ΤΕΠ, περισσότερες αντιστροφές με ναλοξόνη που δηλώνονται στο σύστημα.

3. Σχολεία που αναγνωρίζουν τα σήματα και ξέρουν πού να παραπέμψουν. Ο Αλφαβητισμός σε θέματα ψυχικής υγείας (mental health literacy) μπορεί να ενταχθεί στο ωρολόγιο πρόγραμμα Γυμνασίου/Λυκείου με πρακτικό περιεχόμενο: αναγνώριση σημείων κινδύνου, δεξιότητες καθημερινότητας (ύπνος, οθόνη, άγχος), πώς ζητάμε βοήθεια και πώς βοηθάμε έναν/μια φίλο/-η με ασφάλεια. Όλοι οι εκπαιδευτικοί μπορούν να λάβουν σύντομη εκπαίδευση “gatekeeper”, με σαφή διαδρομή παραπομπής προς τα τοπικά κέντρα νέων. Το σχολείο δεν πρέπει να κρατά μόνο του το βάρος· πρέπει να έχει συνδετικό πρόσωπο και «ζεστή» γέφυρα με την εξειδικευμένη φροντίδα.

4. Κινητές ομάδες κρίσης που φτάνουν όταν πρέπει. Μια τριμελής ομάδα (ψυχολόγος/ψυχίατρος, νοσηλευτής ψυχικής υγείας, ομότιμος σύμβουλος – peer support) μπορεί να καλείται από ΕΚΑΒ, ΕΛ.ΑΣ., νοσοκομεία ή οικογένειες και να φτάνει σε <60’ όπου υπάρχει αυτοκτονικός κίνδυνος ή οξεία κρίση. Η ομάδα εφαρμόζει ασφαλή αποκλιμάκωση, κρίνει για κατ’ οίκον στήριξη ή παραπομπή και κλείνει follow-up εντός 48 ωρών στο κοντινό κέντρο νέων. Έτσι μειώνονται οι αναγκαστικές νοσηλείες και —κυρίως— κερδίζεται πολύτιμος χρόνος.

5. Διαφάνεια στα δεδομένα και διαλειτουργικότητα — με σαφή χάρτη διασύνδεσης. Σήμερα, ένας/μια έφηβος/-η μπορεί να περάσει από σχολείο → ΚΕΠ Υγείας/ΠΦΥ → ΤΕΠ → ΕΚΑΒ/αστυνομία → δικαστήριο ανηλίκων → ΚΕΘΕΑ/ΕΟΠΑΕ, χωρίς τα συστήματα να «μιλούν» μεταξύ τους. Η λύση δεν είναι ο «μεγάλος φάκελος». Είναι μια λεπτή γέφυρα: το Ενιαίο Πληροφοριακό Σύστημα να ανταλλάσσει μόνο status παραπομπής και χρόνους-στόχους (πότε ζητήθηκε, πότε κλείστηκε, πότε ξεκίνησε), μαζί με διαθεσιμότητα θέσεων/κλινών. Καμία κλινική σημείωση ή διάγνωση δεν φεύγει από τον πάροχο. Έτσι ο νέος δεν ξαναλέει την ιστορία του από την αρχή, και το κράτος ξέρει πού κολλάει η ροή. Παράλληλα, ένας ζωντανός δημόσιος πίνακας ανά περιφέρεια δείχνει χρόνους αναμονής, ποσοστό ραντεβού εντός στόχων, διαθέσιμες θέσεις, εξόδους κρίσης και βασικούς δείκτες υπερδοσολογιών στα ΤΕΠ — όχι για «έκθεση», αλλά για γρήγορη μετακίνηση πόρων.

6. Social prescribing στην πρωτοβάθμια. Ο Προσωπικός Ιατρός μπορεί να «συνταγογραφεί» δομημένες κοινωνικές παρεμβάσεις (άθληση, τέχνη/μουσική, εθελοντισμός, δραστηριότητες φύσης) με κάλυψη ΕΟΠΥΥ σε στοχευμένους δήμους. Δεν είναι ρομαντισμός· είναι τεκμηριωμένη μείωση άγχους/κατάθλιψης και χρήσεων ΤΕΠ. Πιλοτικά για 12 μήνες, με καθαρή αξιολόγηση.

7. Ταμείο για τη Νεολαία από τις πλατφόρμες. Ένα μικρό δεσμευμένο (earmarked) τέλος στα έσοδα μεγάλων ψηφιακών πλατφορμών στην Ελλάδα μπορεί να κατευθύνεται αποκλειστικά σε Youth Hubs, σχολικά προγράμματα και evidence-based καμπάνιες. Με διακυβέρνηση διαφανή και στόχους μετρήσιμους.

Τίποτε από τα παραπάνω δεν αναιρεί όσα ήδη έγιναν. Αντίθετα, τα επιταχύνει. Το πλαίσιο υπάρχει, η χρηματοδότηση αυξήθηκε, η ναλοξόνη βγήκε από τη γυάλα της νομοθεσίας και περνά στο χέρι του πολίτη, οι δομές για νέους πολλαπλασιάζονται. Το επόμενο βήμα —αυτό που θα κάνει τη διαφορά για τον Γιώργο και τη Μαρία— είναι η πειθαρχημένη εκτέλεση με συγκεκριμένα χρονοδιαγράμματα που τα βλέπουμε όλοι. Να ξέρουμε ότι στο Ηράκλειο, μέχρι το τέλος της χρονιάς, ο πρώτος χώρος για νέους λειτουργεί ως αργά, ότι τα μεγάλα φαρμακεία στις περιοχές υψηλού κινδύνου διαθέτουν ναλοξόνη και προσωπικό εκπαιδευμένο να τη χορηγεί, ότι η κινητή ομάδα κρίσης φτάνει σε λιγότερο από μία ώρα όπου χρειαστεί, ότι τα σχολεία έχουν άνθρωπο-«φύλακα πύλης – gatekeeper» που αναγνωρίζει τα σήματα και ξέρει πού να παραπέμψει.

Στο τέλος της ημέρας, το GBD 2023 δεν είναι άλλη μια στοίβα διαγραμμάτων. Είναι καθρέφτης. Μας δείχνει ότι η χώρα βρίσκεται σε πορεία σύγκλισης με τις καλύτερες πρακτικές — και αυτό αξίζει να το αναγνωρίσουμε. Μας ρωτά, όμως, κάτι πιο απαιτητικό: θα αφήσουμε να χαθούν νέοι άνθρωποι στο μεταίχμιο ανάμεσα στη σωστή πολιτική και την αργή εφαρμογή; Η απάντηση δεν είναι άλλος ένας νόμος. Είναι η συνέπεια του χρονοδιαγράμματος, η διαθεσιμότητα του αντίδοτου, η πόρτα που μένει ανοιχτή ως αργά, το τηλέφωνο που σηκώνεται στην πρώτη κλήση.

Ο Γιώργος και η Μαρία δεν είναι στατιστική. Είναι ο λόγος να συνεχίσουμε στον ίδιο δρόμο — αλλά πιο γρήγορα. Να μετρηθούμε στην εκτέλεση και να κερδίσουμε πίσω ζωές που σήμερα χάνονται σιωπηλά.

* Ο Γιάννης Καλαντζάκης είναι εμπειρογνώμονας πολιτικών υγείας και συνεργάζεται με οργανισμούς δημόσιας υγείας στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Οι απόψεις του δεν αντιπροσωπεύουν κανέναν θεσμό. #IOwnMyHealthData