Στην Κροατία ζούσαν 25.000 Εβραίοι πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο – Απόγονοί τους διεκδικούν τις περιουσίες τους ή έστω μία αποζημίωση

«Εδώ, σε αυτό το σπίτι θα είχα γεννηθεί το 1948» λέει ο Μάρκο Ιβάνοβιτς, δείχνοντας το πατρικό του, ένα εντυπωσιακό ανοιχτό κίτρινο κτίριο με προστώο στην παλαιά πόλη του Ζάγκρεμπ. Ο πατέρας του, Εβραίος της Κροατίας, γλύτωσε δύο φορές την τελευταία στιγμή τη σύλληψη και μεταφορά σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας του κατασχέθηκε από το φασιστικό καθεστώς των Ούστασι στην περίοδο 1941-1945.

Το 1947, μετά την εγκαθίδρυση κομμουνιστικού καθεστώτος στη Γιουγκοσλαβία, οι γονείς του Μάρκο Ιβάνοβιτς πέρασαν από δίκη, για να καταδικαστούν ως «καπιταλιστές» σε έναν χρόνο καταναγκαστικής εργασίας. Ο πατέρας του ήταν 67 ετών, η μητέρα του πολύ νεότερη και εγκυμονούσα στον πέμπτο μήνα. Αποφάσισαν να δραπετεύσουν και πέρασαν με τα πόδια τα σύνορα με την Ιταλία, για να εγκατασταθούν αρχικά στην Τεργέστη και αργότερα στη Γένοβα. Εκεί γεννήθηκε ο Μάρκο Ιβάνοβιτς.

Στο πατρικό του, στο Ζάγκρεμπ, στεγάζονται σήμερα ιδιωτικές κατοικίες και μία δημοτική επιχείρηση. Ο ίδιος λέει ότι δεν γνωρίζει ποια είναι η αξία του ακινήτου, αλλά σίγουρα «στη συγκεκριμένη περιοχή οι τιμές έχουν σκαρφαλώσει σε δυσθεώρητα ύψη». Το 1998, σε μία συμβολική ενέργεια, η κροατική δικαιοσύνη αποκατέστησε τους γονείς του, ακυρώνοντας την καταδικαστική απόφαση των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων. Ωστόσο, στους κληρονόμους δεν έχει επιστραφεί ολόκληρη η περιουσία της οικογένειας, που περιελάμβανε και ένα διυλιστήριο πετρελαίου στην πόλη Όσιγιεκ, το οποίο σήμερα ανήκει στον κρατικό όμιλο πετρελαιοειδών ΙΝΑ.

«Εβραίοι έχτισαν το σύγχρονο Ζάγκρεμπ»

Πολλές παρόμοιες ιστορίες ακούγονται σήμερα στο Ζάγκρεμπ. Το 1941 στην πρωτεύουσα της Κροατίας ζούσαν περίπου 12.000 Εβραίοι. Στο τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου είχαν απομείνει λιγότεροι από 3.000, εκ των οποίων οι μισοί εγκαταστάθηκαν αργότερα στο Ισραήλ. Το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας τους κατασχέθηκε από τους φασίστες Ούστασι και ό,τι απέμεινε από την κομμουνιστική Γιουγκοσλαβία.

Σύμφωνα με τη σκηνοθέτιδα Μίρα Βολφ, επιζήσασα του Ολοκαυτώματος και διευθύντρια του Εβραϊκού Μουσείου στο Ζάγκρεμπ, η σημερινή πρωτεύουσα της Κροατίας είχε αναδειχθεί σε μία ακμάζουσα ευρωπαϊκή μητρόπολη στην περίοδο του Μεσοπολέμου και «αποφασιστική συμβολή σε αυτό είχαν Εβραίοι αρχιτέκτονες, οι οποίοι οικοδόμησαν ένα μεγάλο κομμάτι του κέντρου της πόλης». Εβραίοι επιχειρηματίες είχαν χρηματοδοτήσει την κατασκευή πολλών από τα επιβλητικά κτίρια της κροατικής πρωτεύουσας.

Νομικός λαβύρινθος για την επιστροφή περιουσιών

Στο βιβλίο της «Κλοπή της εβραϊκής περιουσίας στην Κροατία», που κυκλοφόρησε το 2022, η Νάιντα Μιχάλ-Μπραντλ, καθηγήτρια Εβραϊκών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Ζάγκρεμπ, εκτιμά ότι η αξία των περιουσιών που είχαν κατασχεθεί από το καθεστώς των Ούστασι, μόνο στο κροατική πρωτεύουσα, υπερβαίνει τα 300 εκατομμύρια δολάρια. Το μεγαλύτερο μέρος τους δεν έχει επιστραφεί στους νόμιμους ιδιοκτήτες, παρότι το 1996 ψηφίστηκε ειδικός νόμος για την καταβολή αποζημιώσεων σε όσους απώλεσαν την περιουσία τους στη διάρκεια του κομμουνιστικού καθεστώτος. Αλλά ο νόμος εφαρμόζεται για κατασχέσεις που έγιναν μετά τις 15 Μαΐου 1945, κατά συνέπεια αγνοεί το φασιστικό καθεστώς των Ούστασι και τις δικές του κατασχέσεις.

Υπάρχουν όμως και άλλες αδικίες, εκτιμούν οι ειδικοί. Σε πολλές περιπτώσεις οι παλαιοί ιδιοκτήτες έλαβαν μία πενιχρή αποζημίωση, που δεν ανταποκρίνεται στην αξία της απολεσθείσας περιουσίας. Προβληματική κρίνεται επίσης η διάταξη, σύμφωνα με την οποία μόνο συγγενείς πρώτου βαθμού (σύζυγοι, παιδιά, εγγόνια) μπορούν να διεκδικήσουν αποζημιώσεις. Έτσι εξ’ ορισμού αποκλείονται πολλές οικογένειες, που είχαν εξοντωθεί σχεδόν εξ’ ολοκλήρου στη διάρκεια του πολέμου.