Κρήτη: Το «ταξίδι ζωής» των τραυματισμένων άγριων ζώων

Η συμβολή του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Ηρακλείου

Γερακαετός από την Κρήτη, Aquila pennata, μεταφέρθηκε τις προηγούμενες ημέρες στον Σύλλογο Προστασίας και Περίθαλψης Άγριας Ζωής «ΑΝΙΜΑ», με κάταγμα στη φτερούγα του. Σύμφωνα με την ακτινογραφία, στην οποία υπεβλήθη ο γερακαετός, αποδείχθηκε ότι έχει δεχθεί πυροβολισμούς, με τρία σκάγια να βρίσκονται στο κεφάλι.

Με αφορμή το συγκεκριμένο περιστατικό, το Cretaone.gr επικοινώνησε με το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, και την κ. Πόπη Μπαξεβάνη, εξωτερική συνεργάτιδα, για το «ταξίδι ζωής» των τραυματισμένων άγριων ζώων από την Κρήτη, στην Αθήνα.

1. Πόσο συχνή είναι η μεταφορά ενός άγριου ζώου στην Αθήνα για περίθαλψη;

Για τα ζώα που εισάγονται για πρώτες βοήθειες στο ΜΦΙΚ πραγματοποιείται αρχικά μια εκτίμηση της κατάστασης της υγείας τους. Ζώα με εμφανή τραύματα ή συμπτώματα ασθένειας/εξάντλησης ή και δηλητηρίασης αποστέλλονται άμεσα στην Αθήνα για περίθαλψη. Ζώα των οποίων η γενική κατάσταση είναι καλή χωρίς εμφανές πρόβλημα, κρατούνται για 1-2 ημέρες και εφόσον δεν υποτροπιάσουν απελευθερώνονται άμεσα. Το 90% των ζώων που εισάγονται για πρώτες βοήθειες, συνήθως αποστέλλεται στην Αθήνα.

2. Ποιοι μήνες σημειώνουν αύξηση στα περιστατικά εύρεσης τραυματισμένου ζώου και κατ’ επέκταση μεταφοράς;

Αύξηση εισαγωγής περιστατικών άγριων ζώων παρατηρείται όλους τους καλοκαιρινούς μήνες, ξεκινώντας από τον Μάιο έως και τον Νοέμβριο. Έξαρση υπάρχει κατά τη διάρκεια των μεταναστευτικών περιόδων (φθινόπωρο και άνοιξη), κατά την έναρξη της κυνηγετικής περιόδου (αρχές Αυγούστου). Η αύξηση αυτή συμπίπτει και με την τουριστική σαιζόν, οπότε κυκλοφορεί περισσότερος κόσμος στην ύπαιθρο (επισκέπτες και κάτοικοι του νησιού) και είναι πιο εύκολο να εντοπιστούν άγρια ζώα στην ύπαιθρο. Την ίδια περίοδο σημειώνονται και υψηλές θερμοκρασίας όπως και έλλειψη νερού, βασικές αιτίες εισαγωγής άγριων ζώων στον σταθμό Α’ Βοηθειών.

3. Υπάρχουν είδη που μεταφέρονται πιο συχνά;

Στον Σταθμό Α’ Βοηθειών του ΠΚ-ΜΦΙΚ μεταφέρονται για α’ βοήθειες κυρίως άγρια πτηνά και σε μικρότερο ποσοστό θηλαστικά (σκαντζόχοιροι, κουνάβια, ασβοί και νυχτερίδες) και ερπετά (χελώνες, φίδια ή ιγκουάνα, κυρίως κατοικίδια που έχουν δραπετεύσει ή τα εγκατέλειψαν οι ιδιοκτήτες τους). Ανάλογα την περίοδο, διαφοροποιούνται και τα είδη που εισέρχονται στον σταθμό α’ βοηθειών. Κατά τις μεταναστευτικές περιόδους εισέρχονται κυρίως σταχτάρες, χελιδόνια, τσαλαπετεινοί, ερωδιοί, μεταναστευτικά αρπακτικά (π.χ. φιδαετοί, κίρκοι κ.λπ.). Από Αύγουστο έως Νοέμβριο μεγάλη είναι η εισαγωγή όρνιων και αρπακτικών όπως οι γερακίνες, τα βραχοκιρκίνεζα, οι νανόμπουφοι, οι ζάρες, τα ξεφτέρια κ.λπ. Μάρτιο-Ιούλιο και ειδικά αν οι θερμοκρασίες είναι υψηλές ή υπάρξει παρατεταμένος καύσωνας, παρατηρείται μεγάλη εισαγωγή νεοσσών διαφόρων ειδών (κοτσύφια, σταχτάρες, δεκαοκτούρες, χελιδόνια, ζάρες, νανόμπουφοι, γερακίνες, σταχτοκουρούνες, κάργιες κ.λπ.).

4. Πόσο έντονος είναι ο ανθρώπινος παράγοντας στα περιστατικά τραυματισμένων ζώων;

Πέραν των περιστατικών που αφορούν σε ασθένειες, τυχαίους τραυματισμούς στο φυσικό περιβάλλον, την εξάντληση, την αφυδάτωση και τον υποσιτισμό που οφείλονται σε φυσικούς παράγοντες, σε ένα ποσοστό 20-30% των εισαγωγών οφείλονται στον ανθρώπινο παράγοντα. Ευτυχώς οι εισαγωγές λόγω εκούσιων πυροβολισμών έχουν μειωθεί αρκετά τα τελευταία 15 χρόνια, όχι όμως και οι δηλητηριάσεις. Οι ανθρώπινες δραστηριότητες είναι έμμεσα υπεύθυνες για μεγάλο αριθμό περιστατικών τραυματισμών, πνιγμών, δηλητηριάσεων και ορφανών.

Έχουμε εισαγωγές πτηνών με τραύματα από προσκρούσεις σε τζάμια, σε καλώδια ηλεκτρικού ρεύματος και σύγκρουσης με αυτοκίνητα. Συγκρούσεις με αυτοκίνητα είναι και από τις βασικές αιτίες εισαγωγής σκαντζόχοιρων και ασβών. Εκτός των πνιγμών στη θάλασσα (φυσικό αίτιο) έχουμε περιστατικά με πτώσεις πτηνών, κυρίως αρπακτικών (γερακίνες, κίρκοι, φιδαετοί) σε ακάλυπτες δεξαμενές νερού αλλά και κατσίγαρου. Όσον αφορά στις δηλητηριάσεις, οι εισαγωγές σχετίζονται τόσο με την ηθελημένη χρήση τοξικών ουσιών για την εξολόθρευση «ανταγωνιστικών» ειδών όπως π.χ. οι ασβοί, τα κουνάβια και τα κορακοειδή αλλά και με δευτερογενείς δηλητηριάσεις (κατανάλωση δηλητηριασμένου θηράματος) όπως συμβαίνει με τα αρπακτικά και τα πτωματοφάγα (γερακίνες, διάφοροι αετοί, όρνια, ζάρες, νανόμπουφοι, κορακοειδή). Αρκετοί από τους νεοσσούς που εισέρχονται στον Σταθμό έχουν βρεθεί εγκαταλειμμένοι λόγω της καταστροφής των φωλιών τους από ανθρώπους (κοπές δέντρων κατά τη διάρκεια της αναπαραγωγικής περιόδου και εκκαθαρίσεις/ανακαινίσεις κατοικιών στις οποίες έχουν κάνει τις φωλιές τους οι γονείς).

5. Υπάρχουν τρόποι αποφυγής ή περιορισμού των περιστατικών;

Γενικά υπάρχουν διάφοροι τρόποι για να αποφευχθεί η άμεση επίδραση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στον κύκλο ζωής των άγριων ζώων. Ενδεικτικά και όχι εξαντλητικά, ανά αιτία εισαγωγής, μπορούμε να αναφέρουμε τα ακόλουθα:

α. Πνιγμοί σε δεξαμενές νερού: τοποθέτηση διατάξεων διαφυγής άγριων ζώων (αγορά από το εμπόριο ή οικονομικές και εύκολες ιδιοκατασκευές) ή ακόμα καλύτερα, κάλυψη με ειδικό υλικό, που όμως γενικά κοστίζουν αρκετά ακριβά. Παρόλα αυτά και ειδικά για δεξαμενές άρδευσης, θα μπορούσαν να επιδοτηθούν από ευρωπαϊκούς ή εθνικούς πόρους.

β. Πνιγμοί σε κατσίγαρο: θα πρέπει να θεσμοθετηθεί η υποχρέωση κάλυψης των δεξαμενών αυτών και να προβλεφθούν κίνητρα για την τοποθέτησή τους από τους παραγωγούς αποβλήτων. Ο κατσίγαρος ούτως ή άλλως αποτελεί τοξικό απόβλητο. Ακόμα κι αν ένα ζώο δεν πνιγεί, κινδυνεύει να δηλητηριαστεί εάν καταπιεί το υγρό, πράγμα που συμβαίνει στις περισσότερες των περιπτώσεων. Ελάχιστα είναι τα ζώα που επιβιώνουν από πτώση σε κατσίγαρο.

γ. Προσκρούσεις σε τζάμια/τζαμαρίες: Το πρόβλημα εμφανίζεται κυρίως σε κτίρια που διαθέτουν μεγάλες γυάλινες επιφάνειες, οι οποίες δεν είναι ορατές από τα πτηνά. Στο εμπόριο διατίθεται μια σειρά προϊόντων που μειώνουν αυτό το πρόβλημα, π.χ. αυτοκόλλητα που μειώνουν την αντανάκλαση.

δ. Συγκρούσεις με οχήματα: Βασικός τρόπος αποφυγής σύγκρουσης τόσο για τα πτηνά όσο και για τα θηλαστικά, είναι φυσικά η προσεκτική οδήγηση και η μειωμένη ταχύτητα, ειδικά στις επαρχιακές οδούς. Επίσης σε σημεία όπου καταγράφεται συχνά το φαινόμενο θανάτωσης θηλαστικών από οχήματα, απαιτείται και η παρέμβαση της πολιτείας ή/και των ΟΤΑ, με την τοποθέτηση περιφράξεων προκειμένου να αποφευχθούν οι συγκρούσεις με θηλαστικά. Ιδανικά σε τέτοια σημεία θα έπρεπε να δημιουργηθούν γέφυρες/περάσματα άγριας ζωής, κάτι που γίνεται συστηματικά στο εξωτερικό, αλλά για την Ελλά αυτό φαντάζει ακόμα μακρινό όνειρο.

ε. Συγκρούσεις με καλώδια μεταφοράς ρεύματος: Εδώ απαιτείται η σήμανση των καλωδίων με ειδικά ταμπελάκια, το οποίο όμως πρέπει να γίνει σε κεντρικό επίπεδο από τους διαχειριστές των Δικτύων Μεταφοράς (ΔΕΔΔΗΕ, ΑΔΜΗΕ). Ειδικά για τις νέες γραμμές μεταφοράς που αναμένεται να υλοποιηθούν στο νησί, οι τοπικές υπηρεσίες θα πρέπει να απαιτήσουν τη σήμανση των καλωδίων ιδιαίτερα στις περιοχές που η γραμμή διέρχεται από προστατευόμενες περιοχές (Natura2000 και ΚΑΖ) αλλά και από περιοχές που παρουσιάζουν έντονη κίνηση πτηνών κατά τη μετανάστευση ή που αποτελούν επιβεβαιωμένα ενδιαίτημα αρπακτικών πτηνών (που είναι και τα συχνότερα θύματα). Οι ενεργειακές υποδομές (πυλώνες και κολώνες ηλεκτρικού ρεύματος) είναι επίσης παγίδες θανάτου (περιστατικά ηλεκτροπληξίας για είδη όπως οι γερακίνες και άλλα αρπακτικά πουλιά που τα χρησιμοποιούν ως θέσεις επόπτευσης ή ξεκούρασης), εάν δεν είναι μονωμένοι.

στ. Περιστατικά δηλητηρίασης: η λύση είναι μια και μοναδική, η ΜΗ ΧΡΗΣΗ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΜΕΝΩΝ ΔΟΛΩΜΑΤΩΝ. Πρακτική που ούτως ή άλλως είναι παράνομη, και για την οποία προβλέπονται από τη νομοθεσία υψηλά πρόστιμα και φυλάκιση. Εάν οι πολίτες αντιμετωπίζουν προβλήματα «ανταγωνισμού» με κάποια είδη της άγριας πανίδας, υπάρχουν διάφορες ήπιες και μη θανατηφόρες λύσεις που μπορούν να εφαρμόσουν για να αποτρέψουν τα ζώα να δημιουργούν ζημιές σε καλλιέργειες, κοτέτσια, ποιμνιοστάσια κ.λπ. Π.χ. καλή περίφραξη και κάλυψη, αποτρεπτικές συσκευές (ήχου, εικόνας κ.λπ.) ή αντικείμενα (ομοιώματα, σκιάχτρα κ.λπ.).

ζ. Όσον αφορά στις εγκαταλείψεις φωλιών, καλό είναι να αποφεύγονται οι κοπές δέντρων/θάμνων κατά τη διάρκεια της αναπαραγωγικής περιόδου (Μάρτιος-Ιούνιος), ειδικά εάν οι πολίτες έχουν εντοπίσει φωλιές πάνω στα φυτά. Σε περίπτωση ανακαινίσεων κατοικιών και εάν δεν υπάρχει περίπτωση καθυστέρησης των εργασιών, μπορούν να μεταφέρουν τις φωλιές μαζί με τους νεοσσούς σε νέες ασφαλείς θέσεις κοντά στην υπάρχουσα φωλιά. Νεοσσοί που βρίσκονται εγκαταλειμμένοι θα πρέπει να επανατοποθετούνται άμεσα στη φωλιά εάν ξέρουμε πού βρίσκεται, ή σε ασφαλές κοντινό σημείο μέσα σε χαρτόκουτα ή ψάθινο καλαθάκι με φυσικό υλικό που προσομοιάζει στο υλικό της εκάστοτε φωλιάς (ξερά χόρτα π.χ.). Γενικά θα πρέπει να αποφεύγεται η όχληση γονιών και νεοσσών με κάθε τρόπο, έως ότου τα νεαρά πουλιά καταστούν αυτόνομα.

6. Υπάρχει επιθυμία από το ΜΦΙΚ για δημιουργία υποδομών περίθαλψης αντιστοίχων με αυτές της Αθήνας;

Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, το Μουσείο Φυσικής Ιστορία Κρήτης (ΜΦΙΚ) ιδρύθηκε και λειτουργεί από το 1980 στο πλαίσιο της Σχολής Θετικών και Τεχνολογικών Επιστημών (Σ.Θ.Τ.Ε.) του Πανεπιστημίου Κρήτης, το οποίο είναι ΝΠΔΔ. Με το παρόν νομικό καθεστώς, δεν δύναται να δημιουργήσει και λειτουργήσει Κέντρο Περίθαλψης. Να επισημάνουμε εδώ ότι σοβαρά θέματα ίδρυσης και λειτουργίας Κέντρων Περίθαλψης και Σταθμών Α’ Βοηθειών για άγρια ζώα επιλύθηκαν μόλις το 2022 με το ΥΠΕΝ/ΔΔΔ/88658/2929, ΦΕΚ 4744/B’/8-9-2022. Η αδειοδότηση υπαρχόντων Κέντρων Περίθαλψης και Σταθμών Α’ Βοηθειών δεν έχει ολοκληρωθεί για όλες τις δομές της χώρας μέχρι σήμερα, αρκετοί από τους οποίους βρίσκονται σε φάση υποβολής των απαραίτητων δικαιολογητικών και των τροποποιήσεων κάποιων από τις υποδομές τους ούτως ώστε να πληρούν τις απαιτήσεις της προαναφερόμενης ΚΥΑ. Το ΠΚ-ΜΦΙΚ βρίσκεται στην προετοιμασία υποβολής αιτήματος για αδειοδότηση Σταθμού Α’ Βοηθειών και όχι Κέντρου Περίθαλψης, σύμφωνα με τα προβλεπόμενα του προαναφερόμενου νόμου.

Η περίθαλψη Άγριων Ζώων στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης

Η περίθαλψη τραυματισμένων ή δηλητηριασμένων άγριων ζώων είναι μια από τις δραστηριότητες του Πανεπιστημίου Κρήτης-Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης (ΠΚ-ΜΦΙΚ) η οποία γίνεται αποκλειστικά εθελοντικά από τους εργαζόμενους τόσο κατά τη διάρκεια της εργασίας τους όσο και εκτός του ωραρίου τους, όλες τις ώρες της ημέρας και όλες τις ημέρες του έτους.

Η δράση της περίθαλψης δεν αφορά μόνο στην παραλαβή και παροχή πρώτων βοηθειών στα ζώα που εισάγονται στις εγκαταστάσεις της Λεωφόρου Κνωσού. Απαιτεί καλό συντονισμό μεταξύ των πολιτών που βρίσκουν τα ζώα, των εθελοντών και των συνεργαζόμενων υπηρεσιών που τα μεταφέρουν ή και τους δίνουν πρώτες βοήθειες, του ίδιου του προσωπικού του ΜΦΙΚ και των αδειοδοτημένων κέντρων περίθαλψης που θα αναλάβουν την περαιτέρω φροντίδα των ζώων. Απαιτεί ανθρωποώρες, εξεύρεση πόρων για την κάλυψη άμεσων δαπανών φροντίδας (κτηνιατρικά φάρμακα και αναλώσιμα, τροφές και κουτιά μεταφοράς, καύσιμα για τις μετακινήσεις και άλλα) και πάνω απ’ όλα προσωπική δέσμευση απ’ όλους τους εμπλεκόμενους για τη διάσωση, περίθαλψη, ανάρρωση, και εν τέλει επανένταξη των ζώων στο φυσικό τους περιβάλλον.

Η Κρήτη, παρόλη τη βιολογική ποικιλότητα που εμφανίζει και τους μεγάλους πληθυσμούς αρκετών ειδών, κυρίως πτηνών οι οποίοι αυξάνονται εκθετικά κατά τη διάρκεια των μεταναστεύσεων, δεν διαθέτει Κέντρο Περίθαλψης ούτε κάποια άλλη σχετική υποδομή που θα μπορούσε να υποστηρίξει το έργο διάσωσης άγριων ζώων. Οι σχετικές αρμοδιότητες είναι κατανεμημένες σε διαφορετικές υπηρεσίες ενώ άμεσα εμπλέκονται και οι πολίτες οι οποίοι παρότι θέλουν να βοηθήσουν, δεν επιθυμούν να ταλαιπωρηθούν περαιτέρω μεταφέροντας τα ζώα στους εθελοντές ή τον Σταθμό Πρώτων Βοηθειών ή σε κάποιον κτηνίατρο, απαιτώντας την ενεργοποίηση ενός μηχανισμού διάσωσης που δεν υπάρχει ως κρατική δομή αλλά ως εναλλακτική εθελοντική λύση.

Το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης λειτουργεί τον Σταθμό Α’ Βοηθειών στις εγκαταστάσεις του στη Λεωφόρο Κνωσού από το 2000. 24 χρόνια μετά, μετράμε περισσότερες από 3.300 εισαγωγές άγριων ζώων όλων των πιθανών και απίθανων ειδών της κρητικής, και όχι μόνο, πανίδας. Ο ετήσιος μέσος όρος εισαγωγής είναι 150 ζώα, τα οποία έχουν εισαχθεί για διάφορους λόγους: πρόσκρουση με τζάμια, σύγκρουση με οχήματα, ηλεκτροπληξία, ασθένεια, δηλητηρίαση, πυροβολισμός, δραπέτευση από αιχμαλωσία, εξάντληση λόγω μετανάστευσης ή έλλειψης νερού/τροφής, ορφανά μικρά, εγκατάλειψη από τους ιδιοκτήτες εξωτικών pet, πτώσεις στη θάλασσα ή σε κατσίγαρο, παγιδεύσεις σε αυτοσχέδιες παγίδες, μέχρι και διάτρηση από αλεξικέραυνο έχει καταγραφεί στο Μητρώο Εισαγωγής του ΜΦΙΚ.

Πολύτιμοι συνεργάτες μας όλα αυτά τα χρόνια, είναι οι πολίτες από όλη την Κρήτη, που με μεγάλη ευαισθησία φέρνουν τα ζώα στο ΠΚ-ΜΦΙΚ, οι εθελοντές που αναλαμβάνουν είτε τη μεταφορά είτε και την παροχή πρώτων βοηθειών σε κάποια ζώα αλλά και οι πιο συστηματικοί εθελοντές που περιθάλπουν και φιλοξενούν ζώα σε δικούς τους χώρους, τους οποίους διαθέτουν εθελοντικά. Στην περίθαλψη επίσης συνεισφέρουν τα μέγιστα οι δασικές υπηρεσίες του νησιού, η θηροφυλακή και οι Κυνηγετικοί Σύλλογοι, η Πυροσβεστική Υπηρεσία, το Λιμενικό και η ΕΛΑΣ. Χωρίς αυτούς η περίθαλψη στην Κρήτη θα ήταν ακόμα πιο περιορισμένη και αναποτελεσματική.

Στην προσπάθεια αυτή πολύ σημαντική είναι η προσφορά της ΑΝΕΚ – SUPERFAST αλλά και των Μινωικών Γραμμών οι οποίες μεταφέρουν δωρεάν τα ζώα που χρήζουν περίθαλψης στην Αθήνα, όπου εκεί τα αναλαμβάνουν τα συνεργαζόμενα με το ΜΦΙΚ κέντρα περίθαλψης ΑΝΙΜΑ στην Αθήνα και ΑΛΚΥΟΝΗ στην Πάρο. Ουσιαστική επίσης είναι και η προσφορά των ΚΤΕΛ της Κρήτης, που μεταφέρουν επίσης δωρεάν τα ζώα απ’ όλα τα σημεία του νησιού στο Ηράκλειο.

Σε περίπτωση που βρεθεί ανήμπορο άγριο ζώο θα πρέπει να μεταφερθεί το ταχύτερο δυνατό στο ΜΦΙΚ ή να ειδοποιηθεί κάποιος υπεύθυνός του, ώστε να βρεθεί ο κοντινότερος εθελοντής που μπορεί να βοηθήσει.

Το τηλέφωνο του ΠΚ-ΜΦΙΚ για περιπτώσεις άγριων ζώων που χρειάζονται περίθαλψη είναι 2810 393295 και 393266.