Μπιλιάνα Πλάβσιτς: Η πανεπιστημιακός που έγινε η πρώτη γυναίκα καταδικασμένη για εγκλήματα πολέμου

Από τα αμφιθέατρα της βιολογίας στα δικαστήρια της Χάγης – Μια ιστορία που συγκλονίζει τα όρια της λογικής και της ηθικής

Η Μπιλιάνα Πλάβσιτς έμεινε στην ιστορία ως η πρώτη γυναίκα που καταδικάστηκε από διεθνές δικαστήριο για εγκλήματα πολέμου. Κι όμως, πριν γίνει σύμβολο της εθνικιστικής παράνοιας των Βαλκανίων, υπήρξε πανεπιστημιακή καθηγήτρια βιολογίας, με ήρεμο βλέμμα και ευρωπαϊκή παιδεία.

Η πορεία της από τον ακαδημαϊκό χώρο στη σκοτεινή πολιτική σκηνή της δεκαετίας του ’90 αποτελεί ένα από τα πλέον παράδοξα και τραγικά κεφάλαια της σύγχρονης ευρωπαϊκής ιστορίας — μια υπενθύμιση ότι το κακό δεν έχει πάντα το πρόσωπο του τέρατος, αλλά μπορεί να κρύβεται πίσω από την ψυχρή λογική και το μορφωμένο ύφος μιας καθηγήτριας.

Το 2002, το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την πρώην Γιουγκοσλαβία την έκρινε ένοχη για διώξεις – έγκλημα κατά της ανθρωπότητας – εξαιτίας του ρόλου της στην εθνοκάθαρση των Μουσουλμάνων και των Κροατών στη Βοσνία. Ήταν η στιγμή που η «Σιδηρά Κυρία των Βαλκανίων», όπως την είχε αποκαλέσει η Μαντλίν Ολμπράιτ, έγινε ιστορικό σύμβολο ενός άλλου είδους γυναικείας ισχύος: εκείνης που μπορεί να καταστρέψει.

Mια ιδέα εθνικής αποστολής και μαρτυρικής ταυτότητας

Η Πλάβσιτς δεν ήταν τυχαία φιγούρα. Γεννημένη το 1930 στο πολυπολιτισμικό Σαράγεβο, μεγάλωσε σε μια οικογένεια που λάτρευε τον Γαβρίλο Πρίντσιπ, τον δολοφόνο του αρχιδούκα της Αυστρίας. Στο σπίτι του παππού της, ο Πρίντσιπ θεωρούνταν άγιος, και μέσα από αυτή τη λατρεία ρίζωσε μια ιδέα εθνικής αποστολής και μαρτυρικής ταυτότητας.

Όταν ξέσπασε ο πόλεμος στη δεκαετία του 1990, η Πλάβσιτς είδε τα γεγονότα ως συνέχεια της γερμανικής κατοχής του 1941: πίστευε ότι οι Σέρβοι ήταν ξανά τα θύματα και ότι είχαν το δικαίωμα να προασπιστούν την ύπαρξή τους με κάθε μέσο. Το επιστημονικό της υπόβαθρο – η ορθολογική σκέψη, η πειθαρχία του εργαστηρίου – μεταστράφηκε σε ιδεολογική ψυχρότητα. Κάλεσε παραστρατιωτικούς να εκκαθαρίσουν μη Σέρβους, επικρότησε τη βία και δικαιολόγησε τον εκτοπισμό χιλιάδων ανθρώπων.

Η δίκη της, χρόνια αργότερα, αποκάλυψε έναν απρόσμενο τόνο μεταμέλειας. Η Πλάβσιτς ομολόγησε την ενοχή της για ένα μόνο κατηγορητήριο, επιτυγχάνοντας έτσι την απόσυρση των κατηγοριών για γενοκτονία. Το δικαστήριο θεώρησε ότι είχε δείξει «γνήσια αναγνώριση της ευθύνης» και μείωσε την ποινή της. Πέρασε επτά χρόνια σε σουηδική φυλακή και αποφυλακίστηκε πρόωρα, επιστρέφοντας στο Βελιγράδι ως ηρωίδα. Εκεί την υποδέχθηκαν με λουλούδια και τηλεοπτικές συνεντεύξεις – μια επιστροφή που σφράγισε το παράδοξο της βαλκανικής μεταπολεμικής συνείδησης: ο θύτης που μετατρέπεται σε σύμβολο πατριωτισμού.

Αυτό το παράδοξο επιχειρεί να κατανοήσει η νομικός και ερευνήτρια Ολιβέρα Σίμιτς στο βιβλίο της Madam War Criminal: Biljana Plavšić, Serbia’s Iron Lady. Η Σίμιτς, γεννημένη στη Μπάνια Λούκα και παιδί του ίδιου πολέμου που η Πλάβσιτς υποκίνησε, κουβαλά μέσα της τη μνήμη του τραύματος. Η προσωπική της σχέση με την υπόθεση είναι βαθιά: η θεία της υπήρξε φίλη της Πλάβσιτς, γεγονός που άνοιξε μια δίοδο εμπιστοσύνης. Μετά από χρόνια συνομιλιών, η Σίμιτς δημιούργησε ένα βιβλίο που κινείται ανάμεσα στη δημοσιογραφία, τη μαρτυρία και τη φιλοσοφία του κακού. Δεν προσπαθεί να την αθωώσει· προσπαθεί να την καταλάβει, να διεισδύσει στη συνηθισμένη ανθρώπινη ρίζα της βαρβαρότητας.

Η Πλάβσιτς, στις συνομιλίες αυτές, εμφανίζεται ως μια γυναίκα που δεν έχει μετακινηθεί ούτε χιλιοστό από τις πεποιθήσεις της. Περιφρονεί τον όρο «μεταμέλεια» – «ποτέ δεν ένιωσα τύψεις», λέει γελώντας. Παραδέχεται ότι δήλωσε ενοχή απλώς για να αποφύγει την πολυετή δίκη. Οι δηλώσεις της είναι απογυμνωμένες από συναίσθημα, ψυχρές, σχεδόν επιστημονικές: «Είχαμε εκκαθαριστεί κι εμείς, και ήμουν χαρούμενη που ήμασταν ζωντανοί». Τίποτα δεν αποκαλύπτει εσωτερική σύγκρουση, μονάχα μια αμετακίνητη λογική φυλετικής καθαρότητας. Για εκείνη, Σέρβοι και Μουσουλμάνοι «είναι σαν τη φωτιά και το νερό – δεν μπορούν και δεν πρέπει να αναμειχθούν».

Το 2002, το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την πρώην Γιουγκοσλαβία την έκρινε ένοχη για διώξεις εξαιτίας του ρόλου της στην εθνοκάθαρση των Μουσουλμάνων και των Κροατών στη Βοσνία / WIKIPEDIA

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΗ

Τραγωδία στην άσφαλτο: Νεκρός νεαρός οδηγός – Το φορτηγάκι του «καρφώθηκε» σε ελιά – Δείτε φωτογραφίες και βίντεο

Το έργο της Σίμιτς θυμίζει το κλασικό βιβλίο της Γκίτα Σερένυ για τον Άλμπερτ Σπέερ, His Battle With Truth. Και εκεί, όπως και τώρα, το ερώτημα είναι αν μπορείς να κοιτάξεις το κακό στα μάτια χωρίς να το εξανθρωπίσεις υπερβολικά. Η ίδια η Σίμιτς το παραδέχεται: «Άρχισα να τη βλέπω σαν άνθρωπο, όχι μόνο σαν εγκληματία πολέμου. Και αυτό με τρόμαξε». Το ηθικό δίλημμα της ερευνήτριας αντανακλά το ηθικό δίλημμα κάθε κοινωνίας που προσπαθεί να επουλώσει ένα τέτοιο τραύμα: μπορείς να συγχωρήσεις χωρίς να ξεχάσεις; Μπορείς να κατανοήσεις χωρίς να δικαιολογήσεις;

Η υπόθεση της Πλάβσιτς είναι επίσης καθρέφτης της αποτυχίας της διεθνούς δικαιοσύνης. Αν στόχος του Δικαστηρίου ήταν η συμφιλίωση, η αποτυχία είναι προφανής. Οι ελάχιστες καταδίκες έγιναν σύμβολα διχασμού, όχι κάθαρσης. Όσοι αποφυλακίστηκαν επέστρεψαν σε κοινωνίες που τους υποδέχθηκαν σαν θριαμβευτές.

Σήμερα, σχολικά βιβλία στη Σερβία παρουσιάζουν τον Ράτκο Μλάντιτς και τον Ράντοβαν Κάρατζιτς ως ήρωες. Η Πλάβσιτς δίνει συνεντεύξεις όπου δηλώνει θαυμασμό για τον Μλάντιτς, λέγοντας πως «είναι ένας σπουδαίος άνθρωπος, απλώς δεν ήξερε τι συνέβαινε στη Σρεμπρένιτσα». Ο κυνισμός αυτός αποκαλύπτει τη ρίζα του προβλήματος: το έγκλημα δεν τελείωσε με τον πόλεμο· συνεχίζει να ζει στη συλλογική μνήμη που αρνείται να το ονομάσει.

Για τη Σίμιτς, το να γράψει αυτό το βιβλίο ήταν μια προσωπική δοκιμασία. Έγινε στόχος εθνικιστών, επικρίθηκε από φεμινίστριες που τη θεώρησαν προδότρια επειδή έγραψε αρνητικά για μια γυναίκα. Όμως η ίδια απαντά μιλώντας στο βρετανικό Οbserver ότι ο φεμινισμός δεν μπορεί να είναι άφεση· πρέπει να περιλαμβάνει και τη δυνατότητα μιας γυναίκας να είναι θύτης. Η Πλάβσιτς, λέει, «ανοίγει μια συζήτηση για τη σχέση φύλου και εξουσίας, για το πώς μια γυναίκα μπορεί να ενσαρκώσει τον εθνικισμό με ακόμη μεγαλύτερη αγριότητα από έναν άνδρα».

Ήταν η στιγμή που η «Σιδηρά Κυρία των Βαλκανίων», όπως την είχε αποκαλέσει η Μαντλίν Ολμπράιτ, έγινε ιστορικό σύμβολο ενός άλλου είδους γυναικείας ισχύος: εκείνης που μπορεί να καταστρέψει / WIKIPEDIA

Η Madam War Criminal δεν είναι απλώς μια βιογραφία. Είναι ένα στοχαστικό δοκίμιο πάνω στη φύση της ευθύνης και στη γοητεία του κακού. Ο Φιλίπ Σαντς, που παρουσιάζει το βιβλίο, σημειώνει πως η Πλάβσιτς είναι το «έμβλημα μιας ολόκληρης εποχής», μιας εποχής όπου η μορφωμένη μεσαία τάξη της Γιουγκοσλαβίας βούλιαξε στη βία με την ίδια ευκολία που κάποτε συζητούσε για επιστήμη ή λογοτεχνία. Η κανονικότητα του προσώπου της, η ήρεμη φωνή της, η λογική συνέπεια των επιχειρημάτων της – όλα αυτά είναι που την κάνουν πιο τρομακτική. Δεν είναι η φρίκη του παραλόγου, αλλά η φρίκη του λογικού ανθρώπου που αποφασίζει ότι το έγκλημα είναι αναγκαιότητα.

Στο τέλος, η ιστορία της Πλάβσιτς είναι μια προειδοποίηση για το πώς το κακό φοράει συχνά το ένδυμα του καθήκοντος και της τιμής. Η Σίμιτς, μέσα από τη δική της εσωτερική σύγκρουση, καταγράφει κάτι βαθύτερο: τη δυσκολία να παραδεχθείς πως το τέρας μπορεί να έχει το πρόσωπο της γειτόνισσάς σου, πως η ανθρωπιά δεν είναι ασπίδα απέναντι στην ιδεολογία. Τριάντα χρόνια μετά τον πόλεμο, η Πλάβσιτς ζει ήσυχα στα προάστια του Βελιγραδίου. Οι δρόμοι της πόλης δεν θυμίζουν τίποτα από τις μαζικές εκκαθαρίσεις που κάποτε ενέκρινε. Κι όμως, πίσω από τη φαινομενική ειρήνη, συνεχίζει να σιγοκαίει το ίδιο δηλητήριο που τη γέννησε: η βεβαιότητα ότι ο πόνος του άλλου δεν μετρά όσο ο δικός σου.

Το βιβλίο της Σίμιτς, με την ακρίβεια μιας νομικού και την ευαισθησία μιας επιζήσασας, προσπαθεί να δείξει πως το κακό δεν είναι αποκάλυψη· είναι συνέχεια, μετάλλαξη, ένας ιός που αλλάζει μορφή αλλά ποτέ δεν πεθαίνει. Η Πλάβσιτς υπήρξε το πρόσωπο του ιού αυτού, μια γυναίκα που επέλεξε να υπηρετήσει την ιδέα του αίματος αντί της επιστήμης, το μίσος αντί της μνήμης. Και μέσα από τη σιωπηλή της ζωή σήμερα, η Ευρώπη αντικρίζει τον καθρέφτη της: μια ήπειρος που προτιμά να τιμά τους θύτες της, αρκεί να μην χρειαστεί να θυμηθεί, όπως διαβάσαμε στο ρεποστάζ του iefimerida.gr