Παγκόσμια Κρίση Νερού: O ενεστώς Κίνδυνος

Γράφει ο Εμμανουήλ Κληρονόμος, Δικηγόρος παρ’ Αρείω Πάγω

Από το Μόρνο, το Πουρνάρι Άρτας και μέχρι το Σφεντύλι στον Αποσελέμη Ηρακλείου, στην Ελλάδα γινόμαστε παρατηρητές «Αποκάλυψης» βυθισμένων άλλοτε οικισμών και χωριών, που πνίγηκαν στο διάβα της ύπαρξης τους, προκειμένου να εξασφαλιστεί η επάρκεια καθαρού και πόσιμου νερού. Ολόκληρη η ζώνη της Μεσογείου «βράζει» κάτω από συνθήκες αύξησης της θερμοκρασίας και δραματικής μείωσης των ετήσιων επιπέδων βροχόπτωσης. Περιοχές του κόσμου άλλοτε εύκρατες, πλέον ερημοποιούνται.

Η υδατική κρίση είναι ένα από τα πιο άμεσα και σύνθετα προβλήματα που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα σήμερα. Ενώ το νερό ως φυσικό στοιχείο, καλύπτει περίπου το 71% της επιφάνειας της Γης, μόλις το 2,5% της όλης ποσότητας του είναι γλυκό, και από αυτό, μόλις το 1% είναι προσβάσιμο και διαθέσιμο για ανθρώπινη χρήση. Η υπόλοιπη ποσότητα είναι παγιδευμένη σε παγετώνες, πολικές περιοχές ή βαθιά υπόγεια στρώματα.

Η παγκόσμια κρίση νερού προφανώς έχει πολλές αιτίες, πηγάζουσες τόσο από ανθρωπογενείς, όσο και από φυσικούς παράγοντες. Βασική αιτία θεωρείται η κλιματική αλλαγή. Η αύξηση των παγκόσμιων θερμοκρασιών επηρεάζει τα επίπεδα και τους ρυθμούς βροχόπτωσης, προκαλώντας ξηρασίες σε ορισμένες περιοχές της υδρογείου και πλημμύρες σε άλλες. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την ανισοκατανομή του νερού και τη μείωση των αποθεμάτων του. Από την άλλη πλευρά, η υπεράντληση νερού για γεωργικές, βιομηχανικές και αστικές ανάγκες, προφανώς έχει οδηγήσει στη μείωση των υπόγειων υδάτινων πόρων και την εξάντληση των υδροφόρων οριζόντων. Έτερη ανθρωπογενή αιτία αποτελεί η ραγδαία πληθυσμιακή αύξηση του πλανήτη κατά τον τελευταίο μισό αιώνα. Η συνεχής αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού ασκεί τεράστιες πιέσεις επάρκειας στους υφιστάμενους υδάτινους πόρους, καθιστώντας την ισοκατανομή του νερού δύσκολα διαχειρίσιμη. Η ανθρωπογενής ρύπανση εξάλλου από χημικές ουσίες, βιομηχανικά απόβλητα και απορρίμματα μολύνει υδάτινα αποθέματα, καθιστώντας το διαθέσιμο νερό ακατάλληλο για πόση και άλλες χρήσεις.

Ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) έχει πλέον αναγνωρίσει την κρίση νερού ως μια από τις πιο σημαντικές παγκόσμιες προκλήσεις και έχει αναπτύξει μια σειρά από πρωτοβουλίες και στρατηγικές για την αντιμετώπιση του προβλήματος. Η στρατηγικές του ΟΗΕ απέναντι στη διαχείριση των υδάτινων πόρων περιλαμβάνουν τη διάγνωση, την πολιτική καθοδήγηση, την ενίσχυση της διεθνούς συνεργασίας και την υποστήριξη της βιωσιμότητας, ενώ παράλληλα η υδατική κρίση έχει ενταχθεί στους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης (SDGs). Ο στόχος «6» των SDGs του ΟΗΕ επικεντρώνεται στη διασφάλιση διαθεσιμότητας και βιώσιμης διαχείρισης του νερού και των αποχετεύσεων για όλους. Ο στόχος αυτός περιλαμβάνει την πρόσβαση σε καθαρό νερό, τη βελτίωση των υποδομών υγιεινής και την ενίσχυση της διεθνούς συνεργασίας για την ενσωματωμένη διαχείριση των υδάτινων πόρων.

Πρόσφατες εκθέσεις του ΟΗΕ, αναφέρουν ότι ο κόσμος αντιμετωπίζει μια διαφαινόμενη παγκόσμια κρίση νερού που απειλεί να «ξεφύγει από τον έλεγχο», καθώς η αυξημένη ζήτηση για νερό και οι εντεινόμενες επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης ασκούν τεράστια πίεση στους υδάτινους πόρους. Μέχρι το 2050, ο αριθμός των ανθρώπων στις πόλεις που θα αντιμετωπίζουν πρόβλημα λειψυδρίας, προβλέπεται να διπλασιαστεί σχεδόν από 930 εκατομμύρια το 2016 σε 2,4 δισεκατομμύρια, σύμφωνα με την έκθεση. Η αστική ζήτηση νερού αναμένεται να αυξηθεί κατά 80% έως το 2050. Η χρήση του νερού έχει αυξηθεί κατά περίπου 1% ετησίως τα τελευταία 40 χρόνια, λόγω της αύξησης του πληθυσμού και της αλλαγής του τρόπου κατανάλωσης, σύμφωνα με την Έκθεση του ΟΗΕ για την Παγκόσμια Ανάπτυξη του Νερού.

Γίνεται εύλογα αντιληπτό, ότι το επόμενο πεδίο διεθνοποιημένων ή και εσωτερικών πολιτικών και στρατιωτικών συγκρούσεων δεν θα είναι οι ενεργειακοί πόροι, αλλά καθαυτό το πρωτογενές αγαθό του πόσιμου καθαρού νερού. Οι περιορισμένοι υδάτινοι πόροι, η ανισοκατανομή του νερού και οι εντεινόμενες πιέσεις από την κλιματική αλλαγή μπορούν να οδηγήσουν σε διαμάχες και συγκρούσεις τόσο σε τοπικό όσο και σε διεθνές επίπεδο. Το διαθέσιμο πόσιμο νερό κυρίως διασχίζει εθνικά σύνορα μέσω ποταμών, λιμνών και υπόγειων υδάτων. Οι ενεστώσες πολιτικές διαφορές γύρω από τη χρήση και τη διαχείριση αυτών των κοινών πόρων, όπως οι διαφορές μεταξύ Αιγύπτου και Αιθιοπίας για το φράγμα της Μεγάλης Αναγέννησης του Νείλου (GERD) και οι πολιτικές κρίσεις μεταξύ Τουρκίας, Συρίας και Ιράκ για το νερό του Ευφράτη και του Τίγρη ενδεχομένως να οδηγήσουν σε στρατιωτικές διαμάχες μεταξύ γειτονικών κρατών.

Η πλέον εφιαλτική πρόβλεψη όμως έχει να κάνει με το φαινόμενο βίαιων μελλοντικών μετατοπίσεων πληθυσμών. Η έλλειψη νερού προβλέπεται ότι θα προκαλέσει αθρόες μεταναστεύσεις από περιοχές με περιορισμένους πόρους σε περιοχές με μεγαλύτερη διαθεσιμότητα, με αναγκαία συνέπεια τη δημιουργία κοινωνικών, πολιτικών, οικονομικών εντάσεων και συγκρούσεων μεταξύ των μετατοπισμένων και των ήδη εγκατεστημένων πληθυσμών.

Η παγκόσμια υδατική κρίση προφανώς δεν έχει αφήσει τη χώρα μας ανεπηρέαστη. Η Ελλάδα ευρίσκεται μεταξύ των άμεσα επηρεαζόμενων κρατών από την κλιματική αλλαγή,  δεδομένου ότι οι καταγραφόμενοι δείκτες αύξησης της μέσης ετήσιας θερμοκρασίας την κατατάσσουν στις πρώτες θέσεις παγκοσμίως, μαζί με κράτη της βόρειας Αφρικής και της αραβικής χερσονήσου.  Πέραν τούτου όμως, η ίδια η γεωγραφική της θέση της χώρας είναι εκείνη που την τοποθετεί στο «μάτι» αυτού του διεθνοποιημένου κυκλώνα. Δεδομένης της γειτνίασης της με περιοχές που προβλέπεται να πληγούν αμεσότερα και χρονικά εγγύτερα από την υδατική κρίση, γίνεται κατανοητό ότι η Ελλάδα πρόκειται να αποτελέσει εκ νέου τον υποδοχέα ενός νέου τύπου μεταναστευτικού ρεύματος, το οποίο κατά περιεχόμενο και αίτια δεν θα έχει προηγούμενο.

Και να μη λησμονούμε κάτι ακόμα σημαντικότερο. Σε παρόντα χρόνο, ως προλογίσαμε, η χώρα πλήττεται άμεσα από φαινόμενα παρατεταμένης λειψυδρίας. Αποτελούμε μια χώρα 10.000.000 περίπου ανθρώπων, της οποίας ο πληθυσμός πολλαπλασιάζεται εκθετικά κατά τις τουριστικές περιόδους, οι οποίες πλέον υπερβαίνουν τους 7 μήνες κάθε έτους. Αφενός λοιπόν έχουμε εισέλθει σε κίνδυνο πρόωρης εξάντλησης των ήδη λιγοστών αποθεμάτων καθαρού νερού που διαθέτουμε, αφετέρου εκτίθεται σε κίνδυνο το βασικό προϊόν της εθνικής μας οικονομίας, ο τουρισμός, αφού ευρισκόμαστε ήδη μπροστά σε καταστάσεις ενδεχόμενης γενικής υδατικής ανεπάρκειας, με άμεσες και ανυπολόγιστες συνέπειες στην εθνική οικονομία.

Η κρίση νερού στην Ελλάδα αποτελεί πλέον σοβαρότατη πρόκληση, κυρίως λόγω της αυξανόμενης ζήτησης και των περιορισμένων υδάτινων πόρων. Η χώρα μας ως κύρια στρατηγική αντιμετώπισης της έλλειψης νερού υιοθετεί την κατασκευή φραγμάτων και μόλις κατά τα τελευταία έτη την αφαλάτωση. Κάθε μέθοδος έχει τα δικά της πλεονεκτήματα και περιορισμούς, και η καταλληλότητα της κάθε λύσης εξαρτάται από πολλούς παράγοντες.

Τα μεν φράγματα επιτρέπουν την αποθήκευση μεγάλων ποσοτήτων νερού κατά τη διάρκεια των βροχοπτώσεων, το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί κατά τη διάρκεια ξηρών περιόδων, με σημαντικές όμως αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον, όπως η καταστροφή οικοσυστημάτων και η μείωση της βιοποικιλότητας, με συνέπειες σε τοπικές κοινωνίες εξαιτίας της μετακίνησης πληθυσμών και των συνεπαγόμενων ραγδαίων αλλαγών στη ζωή των τοπικών κοινοτήτων, αλλά και με αυξημένο κόστος συντήρησης και λειτουργίας των συγκεκριμένων κατασκευών, οι οποίες απαιτούν σημαντικά οικονομικά και τεχνικά μέσα.

Η δε αφαλάτωση χρησιμοποιεί θαλάσσιο ή υφάλμυρο νερό, όπως στην περίπτωση του Αλμυρού Μαλεβιζίου, το οποίο είναι άφθονο και ανανεώσιμο, χωρίς να εξαρτάται από τις καιρικές συνθήκες, προσφέροντας μια αξιόπιστη πηγή νερού σε περιοχές με περιορισμένες βροχοπτώσεις, με σημαντικά όμως μειονεκτήματα λόγω του υψηλού κόστους κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας, του κόστους συντήρησης, αλλά και του κόστους διαχείρισης του αποβαλλόμενου αλμόλιπου.

Γίνεται αντιληπτό, ότι το ζήτημα της υδατικής κρίσης για την Ελλάδα είναι ενεστώς και πολυεπίπεδο, αναγόμενο όχι μόνο σε ζητήματα της ευημερίας και ευζωίας του εθνικού πληθυσμού, αλλά και στην προοπτική της ίδιας της εθνικής ασφάλειας και της εθνικής οικονομίας της. Καθίσταται πλέον άμεσα αναγκαίο σε επίπεδο χάραξης της κεντρικής πολιτικής και της εθνικής στρατηγικής της χώρας μας, η έλλειψη νερού να αποτελέσει σημείο άμεσης και βασικής προτεραιότητας, εξίσου σημαντικό με τον εξοπλισμό των ενόπλων δυνάμεων, της φύλαξης των εθνικών συνόρων και της εξυγίανσης της δημοσιονομικής μας πολιτικής.

Ο χρόνος πλέον δεν είναι σύμμαχος, το κλίμα της Γης δεν είναι αρωγός και οι εγγείς γειτονιές των συνόρων μας γίνονται ολοένα και πιο άνυδρες.