Πρωταγωνίστρια στη Μεσογειακή ελαιοκομία η Κρήτη – Πόσα ελαιόδεντρα καλλιεργούνται στο νησί;

Η Ελιά στο Σταυροδρόμι της Εποχής: Ο γεωπόνος Μιχάλης Παπαηλιάκης φωτίζει τις μνημειακές ρίζες, τη σημερινή πραγματικότητα και το αβέβαιο αύριο της κρητικής ελιάς

Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Ελιάς, συνομιλήσαμε με τον κυριο Μιχάλη Παπαηλιάκη, Γεωπόνο, τ. Προϊστάμενο της Διεύθυνσης Αγροκτήματος ΕΛΜΕΠΑ και επί σειρά ετών καθηγητή στη Σχολή Γεωπονίας του ΤΕΙ Κρήτης, όπου δίδαξε για πάνω από είκοσι χρόνια Γεωργική Εντομολογία, Γεωργική Φαρμακολογία και Βιολογική Γεωργία. Έναν άνθρωπο με βαθιά γνώση και ακόμη βαθύτερη αγάπη για την κρητική γη. Η αφήγησή του ξεδιπλώνει μπροστά μας έναν ολόκληρο κόσμο, το παρελθόν, το παρόν και τις μεγάλες προκλήσεις του μέλλοντος αυτού του ιερού δέντρου.

Η Κρήτη ως «πρώτη πατρίδα» της ελιάς στην Ευρώπη

Υπάρχουν δέντρα που είναι προϊόντα καλλιέργειας και υπάρχουν δέντρα που είναι προϊόντα ιστορίας. Η ελιά της Κρήτης ανήκει στη δεύτερη κατηγορία. Είναι ένα αρχέγονο σύμβολο που δεν προσφέρει μόνο τροφή αλλά προσφέρει ταυτότητα, μνήμη, συνέχεια.

Ο κ. Παπαηλιάκης υπενθυμίζει ότι η Κρήτη δεν είναι απλώς μια από τις πολλές περιοχές που καλλιεργούν ελιά. Όπως σημειώνει, «σύμφωνα με την αρχαιολογική έρευνα, η Κρήτη είναι η πρώτη περιοχή της Ευρώπης όπου καλλιεργήθηκε το ελαιόδενδρο και αξιοποιήθηκαν τα προϊόντα του».

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΗ

Μια υπόκλιση αμοιβαίου σεβασμού στο Ηράκλειο – Το νόημα της τιμής σε μια κίνηση

Η άγρια ελιά υπήρχε ήδη στο νησί, αλλά η συστηματική καλλιέργεια ήρθε περίπου το 6000 π.Χ. από τους Φοίνικες, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στην ανατολική Μεσόγειο. Από την Κρήτη, η καλλιέργεια εξαπλώθηκε στις Κυκλάδες, στην Πελοπόννησο, στην υπόλοιπη Ελλάδα και στη συνέχεια σε ολόκληρη τη Μεσόγειο μέσω της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Δεν είναι λοιπόν υπερβολή να πούμε ότι η Κρήτη υπήρξε η πύλη της ελιάς προς την Ευρώπη.

Οι ποικιλίες της Κρήτης – από την αρχαιότητα έως σήμερα

Όπως εξηγεί ο γεωπόνος, κ. Παπαηλιάκης, «Στην Κρήτη από την αρχαιότητα καλλιεργούνταν δύο βασικές ποικιλίες: η θρούμπα του Αιγαίου -η γνωστή χονδρολιά– και η μαστοειδής, την οποία στην Κρήτη ονομάζουμε τσουνάτη».

Η κατανομή τους διατηρείται μέχρι σήμερα:

• Χονδρολιά στο κεντρικό και ανατολικό τμήμα του νησιού (πιο ξηρικά μέρη).
• Τσουνάτη στα δυτικά, όπου υπάρχει δροσιά και μεγαλύτερη υγρασία.

Αργότερα, προστέθηκε και η τρίτη ποικιλία, η Κορωνέικη, η οποία –όπως λέει– «έχει απίστευτη προσαρμοστικότητα και για αυτό καλλιεργείται σήμερα σε όλο το νησί και σε όλη τη χώρα».

Σήμερα, στην Κρήτη καλλιεργούνται 42 εκατομμύρια ελαιόδεντρα καλύπτοντας το 70% των καλλιεργήσιμων εκτάσεων του νησιού. Ένας αριθμός που αποτυπώνει όχι απλώς μια γεωργική δραστηριότητα, αλλά έναν ολόκληρο πολιτισμό.

Ένα δέντρο φτιαγμένο για τις ξηροθερμικές περιοχές

Ο κ. Παπαηλιάκης επισημαίνει με έμφαση: «Η ελιά είναι δέντρο των ξηροθερμικών περιοχών. Παρότι έχει επιφανειακό ριζικό σύστημα, αυτό εκτείνεται τόσο πολύ ώστε αξιοποιεί κάθε ίχνος υγρασίας στο έδαφος αλλά και την ατμοσφαιρική υγρασία».

Με λίγα λόγια, η ελιά αντέχει εκεί που τα περισσότερα δέντρα παραδίδονται. Αλλά… αυτή η ανθεκτικότητα δεν αρκεί για να απαντήσει στις προκλήσεις του σήμερα.

Η τεχνογνωσία που άλλαξε την ποιότητα του κρητικού ελαιολάδου

Για την παραγωγή premium ελαιολάδου, ο κ. Παπαηλιάκης υπενθυμίζει τη σημασία των μεγάλων ερευνητικών προγραμμάτων της δεκαετίας του ’60 και ’70:
«Τότε διαπιστώσαμε πότε πρέπει να συγκομίζεται ο ελαιόκαρπος ώστε το λάδι να διατηρεί τα κορυφαία οργανοληπτικά χαρακτηριστικά του».

Σύμφωνα με αυτά τα στοιχεία λοιπόν, η καταλληλότερη περίοδος για να συγκομίζεται ο καρπός είναι όταν αλλάζει από πράσινο σε κίτρινο-λαδί χρώμα και όταν επίσης εμφανίζονται οι μελιτζανί κηλίδες, τότε βρίσκεται στο βέλτιστο σημείο.

Αντιθέτως, η καθυστερημένη συγκομιδή, η παλιά πρακτική του «να μαυρίσει ο καρπός» – υποβαθμίζει την ποιότητα. Και ο γεωπόνος επιμένει, «Ακόμη κι αν έχεις εξαιρετικό καρπό, μπορείς να χάσεις την ποιότητα λόγω μετασυλλεκτικών λαθών: καθυστέρηση άλεσης, κακή μεταφορά, κακή αποθήκευση… Το λάδι είναι χυμός και όταν δεν αλεστεί αμέσως, χάνει τις πολύτιμες ουσίες του και υποβαθμίζονται τα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά του».

Οικονομία: Η ελαιοκομία θρέφει την Κρήτη αλλά δεν έχει ισχυρή διαπραγμάτευση

Η Κρήτη ζει από την ελιά αλλά δυστυχώς δεν διαπραγματεύεται τη δύναμή της. Όπως εξηγεί ο κ. Παπαηλιάκης, «Στην Ιταλία και την Ισπανία υπάρχει εμπορία ελαιόκαρπου – και όχι ελαιολάδου. Ο παραγωγός πουλάει τον καρπό στον ελαιοτριβέα, κι έτσι συγκεντρώνονται τεράστιες ποσότητες ελαιολάδου , και αυτό οδηγεί σε ισχυρή διαπραγματευτική δύναμη του ελαιοτριβέα.»

Αντιθέτως στην Κρήτη:

• ο παραγωγός έχει μικρές ποσότητες ελαιολάδου,
• δεν υπάρχει συγκέντρωση προϊόντος,
• δεν υπάρχει ενιαίο brand.

Χαρακτηριστική είναι η σύγκριση που κάνει ο κ Παπαηλικάκης, λέγοντας ότι, «Η Κρήτη έχει περίπου 300 ελαιοτριβεία, ενώ ολόκληρη η Ισπανία έχει λίγο περισσότερα από 300»!

Αντιλαμβάνεται κανείς ότι, ένα νησί, έχει σχεδόν όσες μονάδες έχει μια χώρα-κολοσσός! Αποτέλεσμα; Σπασμένος χάρτης παραγωγής και αδύναμη διαπραγμάτευση στις διεθνείς αγορές.

Βιωσιμότητα και το μέλλον: ένα δύσκολο ερώτημα χωρίς εύκολες απαντήσεις

Ο γεωπόνος είναι ειλικρινής, «Η κλιματική κρίση μας ξεπερνά. Η ελιά είναι ανθεκτική, αλλά εμείς θέλουμε και μεγάλες παραγωγές. Στους παραδοσιακούς ελαιώνες τα δέντρα επιβίωσαν για χιλιάδες χρόνια, στους σύγχρονους, όπου οι αποστάσεις είναι μικρές και οι απαιτήσεις τεράστιες, δυσκολεύονται πολύ περισσότερο.»

Δεν υπάρχει σήμερα ένα ολοκληρωμένο σχέδιο διαχείρισης του ελαιολάδου ή σχέδιο προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή. Και αυτή ίσως να είναι η μεγαλύτερη απειλή.

Μνημειακές ελιές: η Κρήτη φυλάει δέντρα 5.000 ετών

Σύμφωνα με τον ΣΕΔΗΚ, στην Κρήτη έχουν καταγραφεί 20 μνημειακές ελιές, ηλικίας 1.500–3.000 ετών, ενώ πολλές ξεπερνούν τα 4.000–5.000 χρόνια.

Δέντρα που είδαν Μινωίτες, Δωριείς, Βυζαντινούς, Ενετούς και Οθωμανούς, δέντρα που έμειναν όρθια όταν αυτοκρατορίες γκρεμίστηκαν. Αυτή η διαχρονία δεν είναι μόνο θαύμα της φύσης αλλά και κάλεσμα ευθύνης.

Ένας άνθρωπος που υπηρετεί την ελιά και την ιστορία της

Ο Μιχάλης Παπαηλιάκης δεν είναι μόνο γεωπόνος. Είναι και συγγραφέας τριών σημαντικών βιβλίων:

• «Οι αγωνιστές των κρητικών επαναστάσεων 1770–1898»
• «Αδριάντες και προτομές αγωνιστών των κρητικών επαναστάσεων 1770–1898»
• «Ο παραδοσιακός Ελαιώνας του Δήμου Φαιστού» (έρευνα στο πλαίσιο προγράμματος της Περιφέρειας Κρήτης)

Η επιστημονική του ματιά ενώνεται με τη βαθιά πολιτισμική του αγάπη για το δέντρο. Και αυτό αποτυπώνεται σε κάθε του λέξη.

Τι μας λέει η ελιά σήμερα;

Ίσως το πιο συγκλονιστικό μήνυμα κρύβεται σε κάτι απλό, η ελιά της Κρήτης επιβίωσε χιλιετίες χωρίς ποτιστικά, χωρίς λιπάσματα, χωρίς «παραγωγικούς στόχους». Απλώς… της το επέτρεπαν οι άνθρωποι.

Σήμερα, με την κλιματική κρίση, τις μεγάλες επιθυμίες παραγωγής και την απουσία στρατηγικού σχεδιασμού, το ερώτημα είναι ένα: «Μπορούμε να σταθούμε αντάξιοι ενός δέντρου που άντεξε 5.000 χρόνια»;

«Απού ’χει λάδι και κρασί και λάδι στο πιθάρι,
έχει του κόσμου τα καλά και του Θεού τη χάρη».

Μια μαντινάδα συνυφασμένη με την κοινωνία και την παράδοση στην Κρήτη, αφού η ελιά είναι το δέντρο που «έχει του κόσμου τα καλά»!

Η ελιά στην Κρήτη ήταν και παραμένει πλούτος, ασφάλεια, αυτάρκεια, μια υπόσχεση ότι «το σπίτι έχει να θρέψει».

Δεν είναι τυχαίο ότι στα μουσεία του νησιού βρίσκουμε αμέτρητα αρχαία εργαλεία έκθλιψης καρπού και τα περίφημα κρητικά πιθάρια, τα «σιγάλια» της Κνωσού και της Φαιστού.