Τα «Μινωικά Χταπόδια» στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο: «Ένα πλάσμα μαγικό»

Μια ιστορία σαν παραμύθι, που μπορεί και να έχει συμβεί, διηγείται στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Δρ Κώστας Πασχαλίδης, αρχαιολόγος, επιμελητής Αρχαιοτήτων στο Τμήμα Εκπαίδευσης του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου (ΕΑΜ). Αφορμή στάθηκαν οι τελευταίες παρουσιάσεις, που έχουν προγραμματιστεί για σήμερα παραμονή Χριστουγέννων (24/12) και στις 28 Δεκεμβρίου 2025, των εκθεμάτων του Αθέατου Μουσείου, που κι αυτή τη φορά περιλαμβάνουν πολλές εκπλήξεις. Η επιτυχημένη δράση, που προβάλλει αρχαιότητες οι οποίες για πρώτη φορά βγαίνουν από τις αποθήκες του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, μετρά πλέον 11 χρόνια ζωής, 35 διαφορετικές εκθεσιακές ενότητες και περισσότερους από 10.000 τυχερούς που την απόλαυσαν.

«Είναι η δράση που έχει περιλάβει αναπάντεχα αντικείμενα από την πρώτη στιγμή, συμπεριλαμβανομένων ινδιάνικων αντικείμενων από τη Βόρεια Αμερική, τη μούμια μιας γάτας από την αρχαία Αίγυπτο, το μεγαλύτερο γνωστό λίθινο νεολιθικό ειδώλιο που είναι σχεδόν αγαλμάτιο, το χρυσό σφραγιστικό δαχτυλίδι του ‘Θησέα’ που μετά την παρουσίασή του στο Αθέατο Μουσείο πήρε θέση στη μόνιμη έκθεση, και χίλια δύο ωραία πράγματα», λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Κώστας Πασχαλίδης, που με το ξεχωριστό αφηγηματικό ύφος του είναι αυτός που παρουσιάζει συνήθως τα εκθέματα της δράσης.

Η οποία αυτή την περίοδο υποδέχεται μια πήλινη κιβωτιόσχημη λάρνακα και τρεις ψευδόστομους αμφορείς του 13ου και του 12ου αι. π.Χ., που προέρχονται από την Κρήτη και υπήρξαν προσφορές και «σκεύη θανάτου» για τους νεκρούς. Τι κάνει, όμως, ιδιαίτερα αυτά τα αρχαία αντικείμενα;

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΗ

Ηράκλειο, η πόλη που δεν γιορτάζει τα Χριστούγεννα

«Αυτή τη φορά και με αφορμή τη σπουδαία προετοιμασία του ΕΑΜ για την επανέκθεση και την επέκτασή του, η ομάδα του Αθέατου Μουσείου, η Δρ Σταματούλα Μακρυπόδη κι ο υποφαινόμενος, επιλέξαμε τέσσερα αντικείμενα από την άγνωστη Μινωική Συλλογή του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου που δεν έχει ποτέ εκτεθεί έως τώρα – φυλάσσονταν πάντα στις αποθήκες. Ενόψει, λοιπόν, της παρουσίασής της στη μελλοντική έκθεση του ΕΑΜ, σαν πρελούδιο προβάλλουμε τέσσερα αρχαία αντικείμενα τα οποία έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: Διακοσμούνται με χταπόδια», εξηγεί στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Κ. Πασχαλίδης.

«Πρόκειται για απεικονίσεις μεγάλων χταποδιών που ‘τυλίγουν’ ασφυκτικά τις επιφάνειες της λάρνακας και των ψευδόστομων αμφορέων. Η λάρνακα, επιπλέον των πλοκάμων στο κάλυμμα αλλά και των χταποδιών στις μακρές πλευρές της, περιλαμβάνει φυτικά μοτίβα πιθανότατα από τον βυθό στις στενές πλευρές της. Γιατί, αν και μοιάζουν με άνθη ή με το Δέντρο της Ζωής, τα στοιχεία των καμπύλων γραμμών τους μας παραπέμπουν σε υποθαλάσσιο τοπίο. Έχουμε δηλαδή στη λάρνακα μία αλληγορία τοπιογραφίας του θαλάσσιου βυθού: φύκια και μεγάλα, σχηματικά χταπόδια», προσθέτει ο συνομιλητής του ΑΠΕ-ΜΠΕ.

Και τι γυρεύουν τα χταπόδια σε ένα «σκεύος θανάτου», όπως η λάρνακα, αλλά και στους τρεις ψευδόστομους αμφορείς που συνόδευαν τους νεκρούς στην τελευταία κατοικία τους, ήταν δηλαδή κτερίσματα; «Αυτό είναι το μεγάλο ερώτημα», απαντά ο Κ. Πασχαλίδης, ξεκινώντας μια καταπληκτική αφήγηση, υποθετική αλλά τεκμηριωμένη και με όλα τα χαρακτηριστικά ενός παραμυθιού.

Το γεγονός που άλλαξε την ιστορία

«Γνωρίζουμε ότι το χταπόδι υπάρχει –χωρίς να κυριαρχεί– στη μινωική εικονογραφία ήδη από τις αρχές της 2ης χιλιετίας π.Χ. Όμως γίνεται εξαιρετικά δημοφιλές μετά την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης, που αντιστοιχεί στην τελευταία φάση της Νεοανακτορικής Περιόδου, αυτής που οι αρχαιολόγοι ονομάζουμε Υστερομινωική Ιβ Περίοδο (περίπου 1600–1450 π.Χ.). Είναι η εποχή του λεγόμενου θαλάσσιου ρυθμού στην κεραμική, όπου οι επιφάνειες των αγγείων φιλοτεχνούνται με τοπία του βυθού: αργοναύτες, αχινούς, αστερίες, κοραλλιογενή βράχια. Και χταπόδια, που γίνονται το δημοφιλέστερο μοτίβο», υπογραμμίζει ο Κ. Πασχαλίδης.

Σύμφωνα με τον Jan Driessen, μετά την έκρηξη παρατηρούνται μεταβολές στην τέχνη και στην κοινωνία της νεοανακτορικής Κρήτης:
υποχώρηση της γυναικείας θεότητας, εμφάνιση της νεαρής ανδρικής θεότητας, κλυδωνισμός της πίστης, αλλαγές στη λατρεία και πιθανές διοικητικές μεταβολές στα ανάκτορα.

Η τέφρα κάλυψε μεγάλο μέρος της Κρήτης, δημιουργώντας πιθανώς μια «χρονιά χωρίς καλοκαίρι», με καταστροφή της αγροτικής παραγωγής, λιμό και μαζικούς θανάτους. Το τεράστιο τσουνάμι που ακολούθησε θα κατέκλυσε τις βόρειες ακτές της Κρήτης, παρασύροντας ανθρώπινες ζωές.

Μετά την έκρηξη του ηφαιστείου

Για περίπου 250 χρόνια (1700–1450 π.Χ.), στην Κρήτη δεν υπάρχουν νεκροταφεία. Δεν υπάρχουν καύσεις, ούτε οστεολογικό υλικό. Κι όμως, εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι έζησαν στο νησί.

«Αυτό που υποθέτουμε ως argumentum ex silentio είναι ότι πιθανόν να πόντιζαν τους νεκρούς στη θάλασσα», λέει ο Κ. Πασχαλίδης. Ο βυθός γίνεται έτσι ο άλλος κόσμος.

Ο σεισμός του 365 μ.Χ.

Στις 21 Ιουλίου του 365 μ.Χ., ένας σεισμός 8,5 Ρίχτερ ανυψώνει τη δυτική Κρήτη. Ο Αμμιανός Μαρκελλίνος περιγράφει βουνά εκεί που ήταν θάλασσα, αλλά και ψάρια, καράβια, χταπόδια πάνω στη στεριά. Μια εικόνα που πιθανόν θυμίζει όσα συνέβησαν μετά τη Σαντορίνη.

Το χταπόδι

Το χταπόδι είναι πλάσμα μεγάλης νοημοσύνης. Ο Αριστοτέλης το χαρακτηρίζει «οικονομικόν ον», γιατί φτιάχνει τον οίκο του. Είναι φιλοπερίεργο, εξοικειώνεται με τον άνθρωπο, αναγεννά τα μέλη του. Δεν εμφανίζεται τρομακτικό, αλλά ευμενικό.

Ίσως, λοιπόν, το χταπόδι να ήταν ο ευεργετικός δαίμονας, ο συνοδός των ψυχών, το μαγικό πλάσμα που συνδέει τον θάνατο με τη μετάβαση.

«Μπορεί όλη αυτή η ιστορία των Μινωικών Χταποδιών της Κρήτης να είναι εντελώς υποθετική, αλλά αποτελεί ένα παράθυρο σε μια εποχή με διαφορετική αντίληψη για τον θάνατο. Οι άνθρωποι ανταπεξήλθαν, έθαψαν ξανά τους νεκρούς τους, δεν ξέχασαν. Κι από όλα τα στοιχεία του θαλάσσιου κάτω κόσμου, κράτησαν το χταπόδι. Γιατί ίσως αυτό κρατά το κλειδί της μετάβασης από τον κόσμο της θάλασσας σε εκείνον του χώματος, χωρίς να χαθεί η μνήμη».