Απόκριες & Καρναβάλι 2025 – Ένας πλήρης οδηγός

Από πού αναγνωρίζει κανείς σήμερα τις Απόκριες;

Οι Απόκριες είναι ίσως η πιο αυθεντική ελληνική γιορτή που επιβιώνει από την αρχαιότητα ως σήμερα.

Άρρηκτα συνδεδεμένη με την ελληνική γη, ενώνει κάθε θρησκεία και πολιτισμό που βρήκε γόνιμο έδαφος στη δική μας χερσόνησο. Πριν από τους αρλεκίνους, τους παλιάτσους, τις κολομπίνες και τους αινιγματικούς μασκαράδες της Βενετίας, που καταφθάνουν χέρι-χέρι με υπερήρωες και πριγκίπισσες των παραμυθιών, χορεύοντας Gipsy Kings και Boney M, υπήρχαν (και συνεχίζουν να υπάρχουν) οι Γέροι, οι Καλόγεροι, οι Μπαμπούγεροι, οι Μωμώγεροι, οι Νύφες, οι Μπούλες, οι Γιανίτσαροι, οι τραγόμορφοι Κουδουναραίοι, οι Κορέλες, οι Κουρούτζηδες, που γλεντούσαν γύρω από τους Φανούς, τους Τζάρους, τις Τζαμάλες και τις Μπουμπούνες. Και πριν από αυτούς, Σάτυροι, Πανίσκοι, Σηλινοί και Μαινάδες χόρευαν και διασκέδαζαν στα Διονύσια, τα Λήναια και τα Ανθεστήρια.

Απόκριες: Ορισμός και χαρακτηριστικά

Ως Απόκριες ή Αποκριά (Απόκρεω για τους Βυζαντινούς) χαρακτηρίζεται η περίοδος των τριών εβδομάδων πριν από την Καθαρά Δευτέρα.

Ετυμολογικά, «Απόκριες» σημαίνει αποχαιρετισμός στο κρέας, εννοώντας την κρεατοφαγία, μιας και ακολουθεί μια μακρά περίοδος νηστείας. Αντίστοιχα, η λατινογενής λέξη «Καρναβάλι» (Carnival-Carnevale-Καρνεβάλε) έχει την ίδια σημασία και βγαίνει από τις λέξεις carne (κάρνε= κρέας) και vale (βάλε= χαιρετώ). Παρακάτω, βέβαια, θα δούμε μερικές εναλλακτικές σημασίες των λέξεων αυτών που σχετίζονται με θεούς, αντικείμενα και καταστάσεις.

Λόγω του ότι οι Απόκριες διαρκούν τρεις εβδομάδες, λέγονται επίσης Τριώδιο (Τρεις Ωδές). Σύμφωνα με το χριστιανικό εορτολόγιο, ξεκινούν κάθε χρόνο με την Κυριακή του Τελώνη και του Φαρισαίου και λήγουν την Κυριακή της Τυροφάγου, γνωστή και ως Μεγάλη Αποκριά, οπότε γίνονται οι μεγάλες παρελάσεις των καρναβαλιστών με άρματα και η καύση του ομοιώματος του Βασιλιά Καρνάβαλου. Συνολικά, οι Απόκριες κρατούν είκοσι δύο μέρες. Η ενδέκατη μέρα είναι η Τσικνοπέμπτη, που πήρε το όνομά της από την τσίκνα, τον καπνό που αναδύεται από το ψημένο κρέας στα κάρβουνα. Το τελευταίο Σάββατο των Αποκριών είναι το Ψυχοσάββατο, μέρα αφιερωμένη στους νεκρούς.

Οι Απόκριες δεν έχουν σταθερή ημερομηνία, όπως άλλες μεγάλες γιορτές. Πέφτουν πάντα μέσα στον Φλεβάρη, αλλά μπορεί να ξεκινήσουν από τα τέλη του Γενάρη, ενώ πολύ συχνά αγγίζουν και τον Μάρτη, φτάνοντας μέχρι και τα μισά του. Ποτέ όμως δεν ξεπερνούν την Εαρινή Ισημερία (21 Μαρτίου), τη μέρα που ξεκινά επίσημα η άνοιξη.

Συνοψίζοντας τα παραπάνω, βλέπουμε πως οι Απόκριες είναι μια χειμερινή γιορτή που προετοιμάζει την άνοιξη. Τα έθιμα σχετίζονται τόσο με τη γονιμότητα, όσο και με τον θάνατο, τον αποχαιρετισμό και το καλωσόρισμα. Θεοί και θνητοί γίνονται ένα για να διασκεδάσουν, να παλέψουν, να μονιάσουν και να ξεφαντώσουν, ώστε να αποχωριστούν και να αναζητήσουν και πάλι ο ένας τον άλλον. Οι Απόκριες είναι η ζωντανή ανάμνηση της αγροτικής εποχής, τότε που ο Άνθρωπος ήταν πιο δεμένος με τη φύση, εξαρτημένος αποκλειστικά από εκείνη και το έλεός της, μια περίοδο όπου οι γιορτές κατείχαν σημαντική θέση στην καρδιά του, μιας και το γέλιο, η διασκέδαση και η εκτόνωση δεν ήταν προνόμια της καθημερινότητας.

Πότε πέφτουν φέτος οι Απόκριες

Ο Φεβρουάριος

Από πού αναγνωρίζει κανείς σήμερα τις Απόκριες; Δύο είναι τα κύρια γνωρίσματά τους. Το ένα είναι το καρναβάλι, δηλαδή η ελεύθερη μεταμφίεση με στολές, μάσκες και ψεύτικα εξαρτήματα και το άλλο ο Φεβρουάριος, ο μήνας της γιορτής.

Ο Φεβρουάριος πήρε το όνομά του από το λατινικό ρήμα februare (εξαγνίζω, καθαίρω) και ήταν συνδεδεμένος με τη θεά Ήρα. Για τους Ρωμαίους, ο μήνας αυτός περιελάμβανε τελετές εξαγνισμού και μια σειρά από γιορτές, με πιο διαδεδομένα τα Λουπερκάλια (Lupercalia). Ελληνικής προέλευσης και συγκεκριμένα αρκαδικής, τα Λουπερκάλια ήταν αφιερωμένα στον Πάνα-Φαύνο και τον Λουπέρκους, έναν ακόμα ποιμενικό θεό της γονιμότητας. Τα Λουπερκάλια αντικαταστάθηκαν πολύ αργότερα από τη γιορτή του Αγίου Βαλεντίνου, η οποία αρχικά δεν είχε καμία σχέση με τους ερωτευμένους.

Η σύνδεση προέκυψε από τον κύκλο του Geoffrey Chaucer (Canterbury Tales, Parlement of Foules) και την άνθηση του αυλικού ρομάντζου κατά τον 14ο αιώνα. Στην αρχαία Ελλάδα, τον αντίστοιχο μήνα γιόρταζαν τον ιερό γάμο του Δία και της Ήρας, καθώς επίσης τα Ανθεστήρια που ήταν αφιερωμένα στον θεό Διόνυσο και στους νεκρούς. Στη Σικελία τιμούσαν τον γάμο του Άδη και της Περσεφόνης, δηλαδή του βασιλιά των νεκρών και της αναγεννημένης άνοιξης. Το όνομα «Φλεβάρης» βγαίνει πιθανόν από τις «φλέβες», δηλαδή τα υπόγεια νερά που σχηματίζονταν από τις πολλές βροχές.

Το Καρναβάλι

Το καρναβάλι (με την έννοια της μεταμφίεσης) υπάρχει από τα προϊστορικά χρόνια και συναντάται σε όλες σχεδόν τις ηπείρους. Κρατά από την εποχή του τοτεμισμού, τότε που οι άνθρωποι λάτρευαν τα ζώα και τα θεωρούσαν προστάτες τους. Αργότερα, τα ζώα έδωσαν τη θέση τους σε ανθρωπόμορφους θεούς, οι οποίοι όμως είτε συνέχισαν να έχουν κάποιο κτηνώδες χαρακτηριστικό (πόδια, κεφάλι, κέρατα, φτερά) είτε εμφανίζονταν στους ανθρώπους με τη μορφή του ζώου που τους αντιστοιχούσε. Όπως και να ‘χει, τα ζώα συνέχισαν να έχουν λατρευτικό χαρακτήρα και να αποτελούν σύμβολα πόλεων, λαών και πολιτισμών. Σε σχετικές τελετές οι άνθρωποι μεταμφιέζονταν σε ζώα, φορώντας το δέρμα τους και μιμούμενοι τα χαρακτηριστικά τους, επιδιώκοντας έτσι την ταύτιση.

Η ταύτιση είναι βασικό γνώρισμα μιας γιορτής, ανεξαρτήτου θρησκείας. Ακόμη και σήμερα, στις Απόκριες τα παιδιά βρίσκουν την ευκαιρία να υποδυθούν τους αγαπημένους τους ήρωες, διότι έτσι μπορούν να ταυτιστούν μαζί τους και να γίνουν για λίγο είδωλα όπως εκείνοι. Η ταύτιση επιτυγχάνεται με τη μεταμφίεση, στην οποία βασικό ρόλο παίζει το ένδυμα και η μάσκα. Από τη μία, έτσι κρύβεται ο χαρακτήρας του καθενός, σχηματίζοντας ένα ομοιογενές σύνολο, από την άλλη ξυπνάει τον πραγματικό μας εαυτό και τον απελευθερώνει.

Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το ρητό «δώσε στον άνθρωπο μια μάσκα και θα σου δείξει ποιος πραγματικά είναι». Επίσης, το ένδυμα είναι αυτό που κάνει τους ανθρώπους να ξεχωρίζουν και να φανερώνουν την κοινωνική τους θέση, το επάγγελμα και φυσικά, το φύλο τους. Κάποτε είχε περισσότερη δύναμη από ότι σήμερα, μιας και υπήρχαν πιο αυστηροί διαχωρισμοί στο θέμα του ρουχισμού, ωστόσο παραμένει σημαντικό τόσο στην καθημερινότητα όσο και στη μεταμφίεση.

Ο θεός Διόνυσος

Πρωτεργάτης στη γιορτή και τα έθιμα της Αποκριάς είναι ο θεός Διόνυσος, γιος του Δία και της Σεμέλης ή κατά κάποιους της Περσεφόνης, θεάς της άνοιξης. Οι αρχαίοι του απέδιδαν πολλές ιδιότητες. Δεν ήταν μόνο θεός του κρασιού και του γλεντιού αλλά και θεός του θεάτρου, της τρέλας, της γονιμότητας, της θάλασσας, του θανάτου και της αναγέννησης. Η λατρεία του ξεκίνησε στη Θράκη και εξαπλώθηκε στη Στερεά Ελλάδα. Οι Αθηναίοι, παρότι συντηρητικοί, ασπάστηκαν τη λατρεία του, αφιερώνοντας του μεγάλες και πολυήμερες γιορτές. Στην ουσία, με αυτόν τον τρόπο προσπαθούσαν να τον καλοπιάσουν για να τον διώξουν από την πόλη τους.

Οι γιορτές αυτές έδωσαν τη σκυτάλη στα Βακχανάλια της Ρώμης, τα οποία συνδέθηκαν με τα Λουπερκάλια που γιορτάζονταν τον Φεβρουάριο και είχαν παρόμοια έθιμα ποιμενικής προέλευσης. Έπειτα ταξίδεψαν στη Δύση, όπου ενώθηκαν με άλλες τοπικές γιορτές που είχαν κοινό λατρευτικό χαρακτήρα. Για άλλη μια φορά, ο Διόνυσος, το πνεύμα του κεφιού και της χαράς, κατέκτησε τον κόσμο, όπως έκανε παλιότερα εκστρατεύοντας στα βάθη της Ασίας, έχοντας το κρασί για όπλο και τους γλεντοκόπους για στρατό.

Πηγή: willowisps