Χρειαζόμαστε συνέργειες: Ο δρόμος προς τη βιώσιμη ανάπτυξη της Κρήτης

Η έννοια της «συνέργειας» έχει εισχωρήσει τα τελευταία χρόνια στον λόγο περί δημόσιας πολιτικής, περιφερειακής ανάπτυξης και πολυεπίπεδης διακυβέρνησης

Του Αντώνη Κρητικού 

Το παρόν άρθρο εξετάζει τη σημασία της θεσμικής συνέργειας ως μοχλού βιώσιμης περιφερειακής ανάπτυξης, με εφαρμογή στην Κρήτη. Η Περιφέρεια, αν και διαθέτει ισχυρά πλεονεκτήματα – γεωστρατηγική θέση, φυσική ποικιλομορφία και πολιτιστικό πλούτο – αντιμετωπίζει προκλήσεις όπως η εξάρτηση από έναν εποχικό και μαζικό τουρισμό (INSETE, 2022), η αποδυνάμωση του πρωτογενούς τομέα (Τσέκος, 2016) και οι πιέσεις από την κλιματική αλλαγή και τη χωρική ανισότητα (ΕΛΣΤΑΤ, 2021). Η διεθνής βιβλιογραφία αναδεικνύει τον κίνδυνο τουριστικής φθοράς και κορεσμού (Butler, 1980), ενώ επισημαίνει την ανάγκη για ολιστικές, συνεργατικές και κοινωνικά δίκαιες στρατηγικές ανάπτυξης (Bryson et al., 2006). Σε αυτό το πλαίσιο, η συνέργεια μεταξύ δημόσιων, ιδιωτικών και κοινωνικών φορέων καθίσταται όχι μόνο επιθυμητή αλλά αναγκαία. Στόχος του άρθρου είναι να αναδείξει, μέσα από ευρωπαϊκά παραδείγματα, πώς η θεσμικά κατοχυρωμένη συνέργεια μπορεί να ενισχύσει τη βιωσιμότητα και την ανθεκτικότητα της Κρήτης.

1. Η Συνέργεια ως Αναγκαία Θεσμική και Αναπτυξιακή Υποδομή

Η έννοια της «συνέργειας» έχει εισχωρήσει τα τελευταία χρόνια στον λόγο περί δημόσιας πολιτικής, περιφερειακής ανάπτυξης και πολυεπίπεδης διακυβέρνησης, όχι μόνο ως εργαλείο πολιτικής σύγκλισης, αλλά ως θεσμικό υπόδειγμα με ενσωματωμένη δυναμική μετασχηματισμού (Skelcher & Sullivan, 2008). Εν προκειμένω, η συνέργεια δεν αφορά απλώς τη συνεργασία ή την τεχνική σύμπραξη μεταξύ φορέων, αλλά την ουσιαστική διαμόρφωση ενός συστήματος συλλογικής ευθύνης, όπου οι αποφάσεις λαμβάνονται με βάση την από κοινού διαμόρφωση στόχων, τη διαμοιρασμένη ηγεσία και την αλληλοσυμπληρωματικότητα ρόλων. Η εφαρμογή ενός συνεργατικού αναπτυξιακού μοντέλου προϋποθέτει την ύπαρξη θεσμικής διασύνδεσης μεταξύ διαφορετικών επιπέδων διακυβέρνησης (τοπικό – περιφερειακό – εθνικό), κοινωνικού κεφαλαίου και κουλτούρας εμπιστοσύνης μεταξύ εταίρων, και ικανότητας μάθησης και αναπροσαρμογής, ώστε να ενσωματώνονται εμπειρίες, δεδομένα και ανατροφοδότηση από τη βάση.
Η βιβλιογραφία στηρίζει ότι τα συνεργατικά σχήματα επιτυγχάνουν καλύτερα αποτελέσματα από τις ιεραρχικές διοικητικές δομές όταν υφίστανται τέσσερις προϋποθέσεις: σαφήνεια στόχων, κατανεμημένη ισχύ, σταθερές δομές επικοινωνίας και κοινή αντίληψη του οφέλους (Ansell & Gash, 2007). Για την Κρήτη, η έννοια της συνέργειας θα πρέπει να υιοθετηθεί ως υποδομή διακυβέρνησης. Δηλαδή, όχι ως έκτακτη ή καινοτόμος πολιτική επιλογή, αλλά ως μόνιμος μηχανισμός χάραξης, συντονισμού και αξιολόγησης πολιτικής. Αυτό σημαίνει: Ίδρυση μόνιμων περιφερειακών συνεργατικών θεσμών, όπως Αναπτυξιακά Συμβούλια. Ενίσχυση της διατομεακής και δια-φορεϊκής συνεργασίας (αγροτικός, τουριστικός, τεχνολογικός και πολιτιστικός τομέας) και Θέσπιση κοινών δεικτών παρακολούθησης της προόδου των πολιτικών βιώσιμης ανάπτυξης (sustainability monitoring). Επιπλέον, η συνέργεια έχει σημαντικό ρόλο και στην ενίσχυση της δημοκρατικής λογοδοσίας. Όταν διαφορετικοί κοινωνικοί εταίροι συμμετέχουν ισότιμα σε διαδικασίες λήψης αποφάσεων, τότε αυξάνεται η διαφάνεια, η λογοδοσία και η κοινωνική αποδοχή (Emerson et al., 2012). Συνεπώς, η ανάγκη για μετάβαση σε ένα νέο ολιστικό και βιώσιμο αναπτυξιακό πρότυπο είναι περισσότερο από ποτέ επιτακτική. Το διάγραμμα 1 που ακολουθεί απεικονίζει την υφιστάμενη κατάσταση στους βασικούς τομείς του τουρισμού, του πρωτογενούς τομέα, του περιβάλλοντος και της κοινωνικής συνοχής στην Κρήτη. Οι σχετικά χαμηλές βαθμολογίες αποτυπώνουν τις συστημικές αδυναμίες του κυρίαρχου αναπτυξιακού μοντέλου, ενισχύοντας την ανάγκη για στρατηγική αναδιάρθρωση μέσω συνέργειας.

Το διάγραμμα 1 αποτυπώνει τη σχετική επίδοση τεσσάρων βασικών τομέων της Περιφέρειας Κρήτης – τουρισμού, πρωτογενούς τομέα, περιβάλλοντος και κοινωνικής συνοχής – βάσει δευτερογενών δεδομένων της περιόδου 2021–2024 (INSETE, ΕΛΣΤΑΤ, ΙΟΒΕ, ΠΕΠ Κρήτης). Οι βαθμολογίες (σε κλίμακα 110) είναι συνθετικές εκτιμήσεις βασισμένες σε διαθέσιμα στοιχεία, όχι επίσημος ενιαίος δείκτης.. Σκοπός είναι η ανάδειξη διαρθρωτικών δυνατοτήτων και αδυναμιών ως βάση για τον σχεδιασμό διατομεακών συνεργειών. Η αξιολόγηση βασίστηκε σε: την αναπτυξιακή συνεισφορά κάθε τομέα (π.χ. ποσοστά στο ΑΕΠ, ρυθμοί αύξησης), δείκτες πίεσης (π.χ. πληθυσμιακή γήρανση, περιβαλλοντικές απειλές) και τάσεις από επίσημες αναφορές και εμπειρογνωμοσύνη. Η σύνθεση έγινε από τον Αντώνη Κρητικό με τεκμηριωμένο και ερμηνευτικά συνεκτικό τρόπο (βλ. διάγραμμα 1).

1.1 Τουρισμός (7.2/10)

Η Κρήτη παρουσίασε αύξηση κατά 7,2% στις αφίξεις και διανυκτερεύσεις το 2023 σε σχέση με το 2022 (ΕΛΣΤΑΤ, 2024). Ωστόσο, η έντονη εποχικότητα και η υπερσυγκέντρωση τουριστικών δραστηριοτήτων σε ορισμένες περιοχές καθιστούν το υφιστάμενο τουριστικό μοντέλο ευάλωτο σε εξωγενείς κρίσεις.

1.1.2 Πρωτογενής τομέας (5.2/10)

Αν και η Κρήτη διαθέτει πλούσιο αγροτικό και κτηνοτροφικό απόθεμα, η συνεισφορά του πρωτογενούς τομέα στο ΑΕΠ της Κρήτης εκτιμάται περίπου στο 5%–6% βάσει δευτερογενών στοιχείων, παρουσιάζοντας πτωτική τάση. Η γήρανση του αγροτικού πληθυσμού, ο περιορισμένος ρυθμός ενσωμάτωσης καινοτομίας και η αποσύνδεση από την αγροδιατροφική αλυσίδα επιβαρύνουν περαιτέρω την αναπτυξιακή δυναμική του τομέα.

1.1.3 Περιβάλλον (4.8/10)

Η περιφέρεια αντιμετωπίζει αυξανόμενες πιέσεις σε φυσικούς πόρους (π.χ. υδατική επάρκεια) και ανεπαρκή εφαρμογή βιώσιμων πρακτικών διαχείρισης γης και ενέργειας (ΠΕΠ Κρήτης 2021–2027). Παρά την ύπαρξη περιοχών Natura 2000, η απουσία συνολικής περιβαλλοντικής στρατηγικής υπονομεύει την ανθεκτικότητα του οικοσυστήματος.

1.1.4 Κοινωνική συνοχή (5.5/10)

Η Κρήτη εμφανίζει ανισομερή ανάπτυξη μεταξύ αστικών και αγροτικών περιοχών, με αυξανόμενα φαινόμενα πληθυσμιακής γήρανσης, νεανικής ανεργίας και μεταναστευτικής απορρόφησης από μεγάλα κέντρα (ΕΛΣΤΑΤ, 2021). Η κοινωνική συνοχή απειλείται από την αποσύνδεση περιφερειακών κοινοτήτων από τους βασικούς αναπτυξιακούς πόλους. Συνολικά, το διάγραμμα επιβεβαιώνει ότι η Κρήτη, παρά τη δυναμική τουριστική της ταυτότητα, υπολείπεται σε κρίσιμους τομείς που συνδέονται με τη βιωσιμότητα και τη διαγενεακή δικαιοσύνη. Αυτή η ανισορροπία ενισχύει την ανάγκη για διατομεακές συνέργειες και υιοθέτηση ενός ολιστικού αναπτυξιακού υποδείγματος.

2. Παραδείγματα Συνέργειας από την Ευρωπαϊκή Πράξη

2.1 Λομβαρδία, Ιταλία – Cluster Agrifood Lombardy

Η περιφέρεια της Λομβαρδίας στην Ιταλία αποτελεί μια από τις πιο αναπτυγμένες αγροδιατροφικές περιοχές της Ευρώπης και ταυτόχρονα πρότυπο εφαρμογής της έννοιας της συνέργειας σε επίπεδο αγροτικής και περιφερειακής πολιτικής. Το εγχείρημα Cluster Agrifood Lombardy συγκροτήθηκε ως μία θεσμική πλατφόρμα συνεργασίας μεταξύ αγροτών, αγροτοβιομηχανιών, ερευνητικών ιδρυμάτων, επιμελητηρίων και φορέων πολιτικής. Το κεντρικό χαρακτηριστικό του cluster είναι η συστηματική δικτύωση και η κοινή διαχείριση της γνώσης. Το cluster δεν είναι ένας απλός οργανισμός προώθησης προϊόντων, λειτουργεί ως σύστημα καινοτομίας όπου αναπτύσσονται νέα προϊόντα με βάση τη ζήτηση της αγοράς, αξιοποιούνται τεχνολογίες γεωργίας ακριβείας και ψηφιακής ιχνηλασιμότητας (blockchain στα τρόφιμα) και συνδέονται πανεπιστημιακές σχολές με τοπικούς παραγωγούς για την εφαρμογή ερευνητικών αποτελεσμάτων στην πράξη (technology transfer). Το cluster στηρίζεται σε ευρωπαϊκή και περιφερειακή χρηματοδότηση (π.χ. Horizon Europe, ERDF), ενώ οι συμμετέχοντες υπογράφουν συμβάσεις στρατηγικής συνεργασίας για τουλάχιστον 3 έτη, εξασφαλίζοντας τη συνέχεια των δράσεων και την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων με βάση δείκτες επίδοσης. Τα κύρια επιτεύγματα περιλαμβάνουν σημαντική αύξηση εξαγωγών +7,5% (Interreg Europe, 2020), ενώ η διασύνδεση παραγωγών με την αγορά και τα ερευνητικά ιδρύματα ενίσχυσε σημαντικά την τοπική αγροδιατροφική αλυσίδα, διπλασιασμό των spin-off επιχειρήσεων στον τομέα της αγροτεχνολογίας και ενίσχυση της τοπικής αλυσίδας αξίας μέσω «συμβολαιακής καινοτομίας».

2.1.2 Διδάγματα για την Κρήτη από το Παράδειγμα της Λομβαρδίας

Η περίπτωση του Cluster Agrifood Lombardy υποδεικνύει πως η θεσμοθετημένη συνέργεια μεταξύ παραγωγών, ερευνητικών φορέων και πολιτικών αρχών μπορεί να οδηγήσει σε οργανική σύνδεση της έρευνας με την παραγωγή και την αγορά, εξασφαλίζοντας όχι μόνο την καινοτομία, αλλά και τη βιώσιμη οικονομική ενσωμάτωσή της. Παράλληλα, αναδεικνύεται ο ρόλος των Περιφερειών ως επιταχυντών καινοτομίας και όχι απλώς ως διαχειριστών ευρωπαϊκών ή εθνικών πόρων, εφόσον αναπτύσσουν πλαίσια στρατηγικού συντονισμού και θεσμικών εγγυήσεων. Τέλος, το παράδειγμα αυτό καταδεικνύει ότι η συνεργασία απαιτεί χρονικές δεσμεύσεις, θεσμική σταθερότητα και δομές αξιολόγησης, καθώς οι αποσπασματικές ή περιστασιακές συμπράξεις δεν επαρκούν για να παραγάγουν διατηρήσιμα και πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα.

2.2 Βαυαρία, Γερμανία – Bayerische Regionalvermarktung

Η περίπτωση της Βαυαρίας αποτελεί ένα από τα πιο επιτυχημένα παραδείγματα τοπικής εμπορικής επωνυμίας (regional branding) και διασύνδεσης πρωτογενούς τομέα με τουρισμό και πολιτισμό. Το πρόγραμμα Bayerische Regionalvermarktung δεν είναι απλώς μια καμπάνια προώθησης, αλλά ένα ολοκληρωμένο θεσμικό πλαίσιο διασύνδεσης παραγωγών – τοπικής αυτοδιοίκησης – τουριστικής βιομηχανίας – πολιτιστικών φορέων. Στόχος της πρωτοβουλίας είναι η ανάδειξη και προώθηση αυθεντικών βαυαρικών προϊόντων, όπως τα τυριά, τα αλλαντικά, οι μπίρες και τα γαλακτοκομικά, μέσα από ένα πιστοποιημένο σύστημα ποιότητας και προέλευσης. Οι επιχειρήσεις που συμμετέχουν στο σχήμα πληρούν συγκεκριμένα πρότυπα (εθνικά και ευρωπαϊκά) και αποκτούν το ειδικό σήμα «Geprüfte Qualität – Bayern», που λειτουργεί ως εγγύηση για τον καταναλωτή. Η σύνδεση με τον τουριστικό τομέα επιτυγχάνεται μέσω ενσωμάτωσης των προϊόντων σε ξενοδοχεία και εστιατόρια, δημιουργίας τοπικών αγορών και φεστιβάλ, ανάπτυξης αγροτουριστικών διαδρομών και «γαστρονομικών χαρτών» και συνεργασίας με τους οργανισμούς τουρισμού της περιφέρειας.

Οι επιπτώσεις της συνέργειας στην τοπική εμπορική επωνυμία αύξησαν την προστιθέμενη αξία των τοπικών προϊόντων, σύμφωνα με την ανάλυση του LfL (2010), μέσω της ενίσχυσης της δικτύωσης μεταξύ παραγωγών, της χρήσης εγγυήσεων ποιότητας και της προβολής της περιφερειακής ταυτότητας. Οι συνεργατικές μορφές διάθεσης συνέβαλαν στην ενίσχυση του εισοδήματος των παραγωγών, χωρίς αύξηση κόστους για τον καταναλωτή, και δημιούργησαν μια ισχυρή πολιτισμική και οικολογική ταυτότητα για την περιοχή. Ειδικά στις αγροτικές περιοχές της Βαυαρίας που αντιμετωπίζουν δημογραφικές προκλήσεις, οι στρατηγικές αυτές λειτούργησαν ως εργαλείο κοινωνικής ενδυνάμωσης. Επιπλέον, σύμφωνα με αναλύσεις της CECOP (2021), η κοινωνική οικονομία αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για τη βιώσιμη ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών και τη μετάβαση προς ένα πράσινο παραγωγικό πρότυπο.

2.2.1 Διδάγματα για την Κρήτη από το Παράδειγμα της Βαυαρίας

Το παράδειγμα του προγράμματος Bayerische Regionalvermarktung προσφέρει σημαντικά διδάγματα για την Κρήτη, αναδεικνύοντας τη δυνατότητα δημιουργίας ενός ολοκληρωμένου brand “Κρητικό προϊόν”, το οποίο θα συνοδεύεται από εγγυήσεις ποιότητας, ελεγχόμενης προέλευσης και κριτήρια περιβαλλοντικής βιωσιμότητας. Η επιτυχής σύζευξη του πρωτογενούς τομέα με τον τουρισμό, όπως επιτεύχθηκε στη Βαυαρία, υποδεικνύει ότι η διατομεακή διασύνδεση πρέπει να είναι θεσμικά κατοχυρωμένη και στρατηγικά σχεδιασμένη, και όχι αποσπασματική ή ευκαιριακή. Επιπλέον, η ανάδειξη της πολιτιστικής και γαστρονομικής ταυτότητας της περιοχής μπορεί να λειτουργήσει ως ισχυρό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα για την Κρήτη στη διεθνή αγορά, εφόσον αξιοποιηθεί μέσα από οργανωμένα και συμμετοχικά σχήματα περιφερειακής προβολής και πιστοποίησης.

2.3 Αστούριας, Ισπανία – Οικοτουρισμός και Κοινωνική Οικονομία

Η Αστούριας, αυτόνομη κοινότητα στη βόρεια Ισπανία, προσφέρει ένα εξαιρετικό παράδειγμα συνδυασμού περιβαλλοντικής προστασίας, οικοτουριστικής ανάπτυξης και ενδυνάμωσης τοπικών κοινωνιών μέσω της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας (ΚΑΛΟ). Πρόκειται για μια περιοχή με σημαντικό φυσικό πλούτο (Εθνικά Πάρκα, περιοχές Natura 2000) αλλά και έντονα φαινόμενα δημογραφικής παρακμής, αποβιομηχάνισης και κοινωνικής περιθωριοποίησης. Για να αντιμετωπιστεί αυτό το πολυδιάστατο πρόβλημα, αναπτύχθηκε ένα δίκτυο συνεργειών μεταξύ τοπικών κοινωνικών συνεταιρισμών, περιβαλλοντικών ΜΚΟ, τουριστικών μικρομεσαίων επιχειρήσεων και εκπαιδευτικών και ερευνητικών φορέων. Στο επίκεντρο της στρατηγικής βρίσκεται η έννοια του οικοτουρισμού, δηλαδή του ήπιου, υπεύθυνου και συμμετοχικού τουρισμού που σέβεται τα τοπικά οικοσυστήματα και ενισχύει την τοπική οικονομία. Το τουριστικό προϊόν που προωθείται δεν είναι μαζικό, αλλά ποιοτικό, εκπαιδευτικό και κοινωνικά ωφέλιμο.
Οι βασικές πρωτοβουλίες περιλάμβαναν τη δημιουργία οικοκαταλυμάτων (eco-lodges) από συνεταιρισμούς γυναικών ή άνεργων νέων, τη δικτύωση τοπικών παραγωγών με οικοτουριστικά δίκτυα για κατευθείαν προμήθεια των προϊόντων, την ανάπτυξη πολιτιστικών και φυσιολατρικών διαδρομών με εκπαιδευτικό χαρακτήρα (ορεινή οικολογία, τοπική ιστορία, παραδοσιακές τέχνες) και την προώθηση της κοινωνικής επιχειρηματικότητας μέσω τοπικών hubs. Το παράδειγμα της Αστούριας καταδεικνύει τη δυναμική της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας (ΚΑΛΟ) ως μοχλού περιφερειακής ανθεκτικότητας και κοινωνικής ένταξης, ιδιαίτερα σε περιοχές που αντιμετωπίζουν δημογραφική παρακμή και χαμηλή αναπτυξιακή δυναμική. Η αξιοποίηση του οικοτουρισμού ως εργαλείο βιώσιμης ανάπτυξης οδήγησε όχι μόνο στη σταδιακή ανάσχεση της πληθυσμιακής ερήμωσης σε έξι ορεινές κοινότητες, αλλά και περισσότερες από 300 σταθερές θέσεις εργασίας, με ιδιαίτερη έμφαση στην απασχόληση νέων και γυναικών. Ταυτόχρονα, παρατηρήθηκε σημαντική ενίσχυση της περιβαλλοντικής ευαισθησίας τόσο στους κατοίκους όσο και στους επισκέπτες. Η υποστήριξη του εγχειρήματος από πανεπιστημιακά ιδρύματα, ευρωπαϊκά προγράμματα (όπως τα INTERREG και COSME), αλλά και από πολιτικές δέσμευσης για κοινωνική συνοχή, αναδεικνύει τη σημασία των πολυεπίπεδων συνεργασιών και της θεσμικής ενδυνάμωσης των τοπικών πρωτοβουλιών.

2.3.1 Διδάγματα για την Κρήτη από το Παράδειγμα της Αστουρίας, Ισπανίας

Για την Κρήτη, το μοντέλο αυτό μπορεί να προσφέρει κρίσιμα διδάγματα όπως το ότι η  κοινωνική οικονομία μπορεί να λειτουργήσει ως εναλλακτικός και ανθεκτικός αναπτυξιακός μηχανισμός για αγροτικές και ημιορεινές περιοχές του νησιού. Ο οικοτουρισμός μπορεί να αποτελέσει ποιοτική εναλλακτική μορφή τουρισμού, προσελκύοντας κοινά που ενδιαφέρονται για βιώσιμες και αυθεντικές εμπειρίες, ιδίως σε περιοχές όπως τα Σφακιά, τα Αστερούσια ή η ορεινή Μεσαρά. Η ενίσχυση των τοπικών συνεταιρισμών και κοινωνικών επιχειρήσεων απαιτεί μακροπρόθεσμες θεσμικές ρυθμίσεις, πέρα από τις πρόσκαιρες χρηματοδοτήσεις, ώστε να διασφαλιστεί η βιωσιμότητα και η αυτονομία τους.

Ο παρακάτω πίνακας 1 συνοψίζει τις βασικές παραμέτρους συνεργειών που εφαρμόστηκαν σε τρεις ευρωπαϊκές περιφέρειες — Λομβαρδία, Βαυαρία και Αστούριας — και αναδεικνύει τα κοινά χαρακτηριστικά επιτυχίας, καθώς και τις πιθανές εφαρμογές για την περίπτωση της Κρήτης (βλ. πίνακα 1).

Πίνακας 1: Συγκριτικός Πίνακας Ευρωπαϊκών Συνέργειών στην Περιφερειακή Ανάπτυξη Πηγή: Προσαρμοσμένο από την ερευνητική μελέτηΟ πίνακας 1 αποτυπώνει με σαφήνεια πως η θεσμική συνέργεια, η διατομεακή σύνδεση και η κοινωνική συμμετοχή αποτελούν κοινούς παρονομαστές βιώσιμης ανάπτυξης. Ιδιαίτερη σημασία έχει το γεγονός ότι όλες οι πρωτοβουλίες βασίστηκαν σε μακροπρόθεσμο σχεδιασμό, θεσμική σταθερότητα και συμμετοχική κουλτούρα.

Τέλος, όπως συνοψίζεται στον Πίνακα 2, τα ευρωπαϊκά παραδείγματα καταδεικνύουν την ποικιλομορφία και αποτελεσματικότητα διαφορετικών μοντέλων συνέργειας, που κυμαίνονται από τεχνολογικά clusters έως κοινωνικούς συνεταιρισμούς (βλ. πίνακα 2).

Πίνακας 2: Επιτεύγματα και Μηχανισμοί Συνέργειας σε Επιλεγμένες Ευρωπαϊκές Περιφέρειες Πηγή: Προσαρμοσμένο από Αντώνη Κρητικό

Συμπέρασμα

Η συνέργεια αποτελεί θεμελιώδη προϋπόθεση για μια βιώσιμη και ανθεκτική περιφερειακή ανάπτυξη, ειδικά σε περιοχές όπως η Κρήτη, που διαθέτουν πλούσιους φυσικούς και πολιτισμικούς πόρους, αλλά και σύνθετες προκλήσεις. Η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι όταν ενεργοποιούνται μηχανισμοί συνεργασίας μεταξύ δημόσιων, ιδιωτικών και κοινωνικών φορέων, τα αποτελέσματα είναι πολλαπλασιαστικά και διατηρήσιμα. Η αξιοποίηση αυτής της δυναμικής προϋποθέτει τη διαμόρφωση κατάλληλων θεσμικών εργαλείων, τη συστηματική εμπλοκή των τοπικών κοινωνιών και τη μακροπρόθεσμη στρατηγική δέσμευση όλων των εμπλεκόμενων μερών. Η Κρήτη – όπως και άλλες ελληνικές περιφέρειες – διαθέτει σημαντικές δυνατότητες να αναπτύξει ένα καινοτόμο και συμμετοχικό υπόδειγμα περιφερειακής διακυβέρνησης, βασισμένο στη συνεργασία, τη γνώση και τη βιωσιμότητα. Σε αυτό το πλαίσιο, η συνέργεια δεν αποτελεί πολυτέλεια, αλλά ένα ρεαλιστικό εργαλείο με ισχυρή αναπτυξιακή και κοινωνική προστιθέμενη αξία για το παρόν και το μέλλον των περιφερειών.

Με πληροφορίες του Αντώνη Γ. Κρητικού, Κοινωνικός Ανθρωπολόγος – Κοινωνικός Επιστήμονας, Διδακτορικός Ερευνητής, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Ειδικός σε Ζητήματα Βιώσιμης Ανάπτυξης & Περιφερειακής Καινοτομίας